RRUGA E REALIZIMIT TË NJË PODCAST-i

Podcast-i dhe emisionet radio

Podcast-i dallon nga emisionet radio në atë që është krijuar vetëm për t’u transmetuar online (në internet) dhe jo në radio.

Kujdes: mos i ngatërroni replay radio-t, shpesh të quajtura “podcast” të cilat ju mundësojnë t’i dëgjoni përsëri programet e radios të transmetuara më parë dhe ‘native podcast’-in, i cili nuk transmetohet nëpër valët radiofonike.

Specifikat e podcast-it

Ndryshe nga emisioni i radio-s, podcast-i nuk ka asnjë afat kohor dhe mund të trajtojë një larmi temash (tema për publik të gjerë si dhe tema për audiencë të caktuar). Prandaj, producentët kanë një liri më të madhe editoriale dhe mund ta zgjedhin grup targetin e tyre duke e përshtatur përmbajtjen. Një podcast mund të përmbajë një numër të pakufizuar sekuencash dhe të ndahet në sezone (tematike ose kronologjike).

Nëse producenti dëshiron që dëgjuesit të jenë besnik podcast-eve, ai duhet të marrë parasysh rëndësinë e rregullsisë së transmetimit, identitetin vizual dhe zanor me një theks të veçantë në cilësinë e zërit. Për më tepër, meqenëse synohet që podcast-i të qarkullojë në internet, është thelbësore që të shpërndahet në sa më shumë platforma dhe të promovohet në internet, veçanërisht në rrjetet sociale.

1. Përzgjedhja e temës

• Mbledhja e redaksisë është hapi i parë në përcaktimin e temës së podcast-it tuaj me ekipin e plotë.
• Mund të zgjidhni një temë:
• Shumë të thjeshtë, për shembull: “Jeta në mediatekën e qytetit tuaj ”
• Një temë e gjerë, por jo domosdoshmërish e lehtë për t’u trajtuar, për shembull: “Çfarë do të thotë të jesh i ri sot?”
• Ose një temë më specifike, për shembull: «Kupa botërore e futbollit», «Seksizmi», etj.
• Pjesëmarrësit duhet të vendosin edhe për emrin e emisionit.

2. Duhet të dakordoheni edhe për:

• Kohëzgjatjen e emisionit (20 minuta, për shembull)
• Ndarjen e roleve për secilin (prezantuesi, gazetari, eksperti…)
• Përcaktimi i përmbajtjes së secilës pjesë të emisionit (reportazh, debat, intervista)
• Përcaktimin e kronometrit, ose “dirigjenti” i sekuencës minutë për minutë

3. Formati i animimit të podcast-it: Për të animuar një podcast, mund të përdorni intervista, debate, reportazhe ose këto tre formate njëkohësisht.

• Teknikat e intervistës:
• Në bazë të tematikës së zgjedhur, pjesëmarrësi/pjesëmarrësja duhet të gjejë personin për ta kontaktuar.
• Personi që zhvillon intervistën mban kontrollin e shkëmbimit. Ai duhet të ndjekë rendin e pyetjeve të përgatitura paraprakisht. Këto pyetje ndjekin një rrugë logjike.
• Kjo kërkon një punë të madhe hulumtuese paraprake. Pyetjet duhet të jenë precize.
• Personi që interviston di si të reagojë në përgjigjet e dhëna dhe të shkëputet nga pyetjet e tij, kur është e nevojshme.
• Përgatitja e debatit:
• Qëllimi i debatit është diskutimi rreth një teme specifike ku është e nevojshme shumëllojshmëria e pikëpamjeve, për shkak të kompleksitetit të temës ose për shkak se kjo temë ka hapur debat.

Prezantuesi ka një rol të veçantë:

• Ai do ta udhëheqë tryezën e rrumbullakët duke bërë pyetje specifike rreth temës dhe duke ua dhënë fjalën pjesëmarrësëve. Ai duhet të sigurojë që do të respektohet koha e shprehjes për secilin.

Disa pjesëmarrës do ta luajnë rolin e ekspertëve:

• Secili duhet të ketë një rol specifi. (sociologu, prindi i një studenti …).
• Ekspertët punojnë në argumentet e tyre.
• E studiojnë temën së bashku, shkëmbejnë ide dhe e ndihmojnë prezantuesin(en) që t’i përgatisë pyetjet.
• Në fund të këtij hapi, pjesëmarrësit duhet ta kenë të përgatitur rrjedhën e debatit të tyre dhe duhet të jenë të gatshëm për të regjistruar!
• Reportazhi: Reporteri kërkon lajmet aty ku janë: në terren. Prandaj, reporteri është një gazetar që i përcjell ngjarjet e aktualitetit për t’i transmetuar ato te dëgjuesit.

Për ta përgatitur transmetimin, ai duhet:

• të mbledhë të dhëna rreth temës
• t’i përgatisë pajisjet
• të përzgjedhë bashkëbiseduesit
• t’i regjistrojë informatat që dëshiron të mbledhë.

Në terren, ai duhet :

• të gjejë bashkëbiseduesit e duhur
• të dijë të prezantohet
• të bëjë pyetjet e duhura, të vëzhgojë, të marrë shënime.
• të regjistrojë një intervistë, të përzgjedhë çaste të atmosferës, të ruaj elemente të zërit

1. Regjistrim jashtë-transmetimit

Intervistë ose regjistrim i zërit jashtë:

• Reporteri duhet të ketë një telefon celular të tipit smartphone (ose një mikrofon, nëse është e mundur).
• Përdoret funksioni “regjistrim” (butonet “rec”, “stop” dhe “save”) për t’i regjistruar pyetjet dhe më pas përgjigjet e bashkëbiseduesit, duke u siguruar që mjedisi të mos jetë shumë i zhurmshëm.
• Nëse bëhet fjalë për regjistrimin e tingujve të ambientit (për shembull: zhurma e një turme që demonstron), do të mjaftojë që telefoni celular ose mikrofoni të kthehet drejt turmës.

4. Montazhi në fazën e parë

• Pasi të jenë regjistruar sekuencat e ndryshme, mund të fillojë faza e montazhit, që konsiston në nxjerrjen e tingujve nga telefoni (duke ia dërguar vetes me email ose me anë të një çelësi USB).

Vërejtje: sekuencat, për siguri, i dërgohen edhe trajnerit para se të fshihen nga telefoni ose mikrofoni.

• Pastaj duhet të shkarkohen në një kompjuter të pajisur me një program të montazhit Audacity ( www.audacity.sourceforge.net), Netia ose me një tjetër program për montazhin e zërit.
• Për të treguar si instalohet një sesion montazhi në një kompjuter dhe si bëni montazhin e tingujve janë në dispozicion tutoriale të ndryshme (https://manual.audacityteam.org/index.html).
• Ju mbetet tani t’i trajnoni të rinjtë e grupit tuaj në disa përdorime (mjaft të thjeshta në realitet!) të cilat do t’u mundësojnë atyre të shkarkojnë dhe të bëjnë montazhin e tingujve për të krijuar një reportazh audio.

5. Incizimi i emisionit

Pjesëmarrësit ulen me radhë rreth një tavoline të vogël.

Në qendër të kësaj tavoline regjistron një smartphone me mikrofon.

Për të shmangur zhurmën e karrigeve, të vajtje-ardhjeve dhe për të mbajtur ritmin e emisionit, duhet të regjistrohet në disa pjesë sipas rrjedhës së emisionit.

Për shembull:

• Moderatori bën hapjen e programit
• Editoriali
• Prezantimi i temave
• Intervistat
• Falënderimet, fundi i emisionit

Vërejtje: Nëse dëshironi të transmetoni një reportazh, duhet ta shtoni në fazën përfundimtare të montazhit.

6. Montazhi i regjistrimeve dhe transmetimi i podcast-it

• Trajneri ka për detyrë të vendosë regjistrimet njëri pas tjetrit për t’i shndërruar në një sekuencë dhe të shtojë “presje zanore” (pjesë muzikore më të shkurtra se 5 sekonda) për ta bërë atë më të rrjedhshme si dhe për t’i lidhur pauzat.

• Pastaj duhet të transmetohet në një platformë falas (soundcloud, për shembull https://soundcloud.com/discover) duke shkruar përmbledhjen e podcast-it (tema, formati, prodhuesi, origjinaliteti).
• Në fund, mund të organizoni një seancë ku grupi do ta dëgjojë podcast-in.

NB : Mund të thjeshtohet ushtrimi duke përdorur vetëm një nga formatet (intervistë, debat, reportazh)

PROGRAMI FAKE NEWS FACTORY

Programi Fake News Factory u krijua për t’i tërhequr vëmendjen studentëve mbi rreziqet që lidhen me qarkullimin e lajmeve të rreme dhe teorive të konspiracionit në media, veçanërisht online.

Ky program u krijua për t’u mundësuar të rinjve të marrin pjesë në një lojë rolesh, në të cilën disa do të luajnë rolin e komplotistëve dhe të tjerët, të gazetarëve Kështu ata do të fitojnë disa nocione teorike qendrore mbi këto tema problematike.

Programi zhvillohet në disa faza :

1. Ndarja e roleve:

• Gazetarët dhe komplotistët (në numër të njëjtë)
• Prezantuesi (ja)
• Eksperti (ja)
• Inxhinieri (ja) e zërit, i/e cili(a) monitoron regjistrimin dhe kalon mikrofonin
• Montazheri (ja)

2. Komplotistët

• Duke përdorur mekanizmat dhe strukturën e një teorie konspiracioni (të shtjelluara në dokumentet pedagogjike të seancës 3 “Informacioni dhe Dezinformata”), komplotistët kanë për detyrë ta shkruajnë teorinë e tyre të konspiracionit në lidhje me temën e zgjedhur (ose të zgjedhin një teori ekzistuese).
• Sapo të jetë krijuar teoria, komplotistët ua zbulojnë atë gazetarëve.

3. Gazetarët

• Gazetarët duhet të kryejnë një hulumtim rigoroz duke respektuar rregullat kryesore të trajtimit gazetaresk (të detajuara në dokumentet pedagogjike të seancës 3): verifikimin, krahasimin, kontrollin e kryqëzuar të informacionit.
• Më pas, gazetarët do të përgjigjen dhe do të zbërthejnë teorinë e konspiracionit, argument pas argumenti.

4. Eksperti

• Të caktohet një i ri i cili do të luajë rolin e ekspertit, specialist i teorive të konspiracionit dhe fake news-eve, i cili tregon mënyrat sesi mund të zbulohen lajmet e rreme.

5. Regjistrimi

• Zëri mund të regjistrohet me një mikrofon në një kartelë zanore ose me një laptop, pastaj bëhet montazhi me një softuer (Audacity ose Netia).
• Sekuenca duhet të ndjekë një rrjedhë të përcaktuar paraprakisht dhe të gjitha ndërhyrjet duhet të shkruhen më parë.

6. Rrjedha e sekuencës

PJESA 1

• Sekuenca fillon me një hyrje nga prezantuesi: emri i radiostacionit, emri i strukturës, emri i emisionit, fillimi i emisionit.
• Udhëheqësi i programit më pas prezanton të ftuarin e parë (komplotistin) dhe i kërkon atij të shpjegojë teorinë e tij, të japë provat e tij.
• Udhëheqësi i programit pastaj prezanton gazetarin e parë, kundër-argumentet e tij, provat e tij.
• Udhëheqësi i programit falënderon bashkëbiseduesit dhe vazhdon në pjesën e dytë.

PJESA 2

Udhëheqësi i programit ia jep fjalën një eksperti, specialist i teorive të konspiracionit dhe lajmeve të rreme, i cili tregon mënyrat sesi mund të zbulohen lajmet e rreme, përkatësisht:

• Kontrolloni llojin e faqes web ku është gjetur lajmi.
• Kontrolloni identitetin e autorit të lajmit: A është gazetar, specialist i temës që diskuton? Cili është qëllimi i tij?
• Shikoni datën e publikimit të lajmit (lajmi vjetërohet shpejt).
• Burimet: Lajmi duhet të vërtetohet gjithmonë nga 3 burime të ndryshme para se të shpërndahet.
• Përkujtojeni audiencën që gjithmonë duhet bërë kërkime, të kihet kurreshtje dhe të dyshohet.
• Përkujtojeni audiencën që mendimi kritik është arma më efektive që kemi të gjithë kundër lajmeve të rreme dhe teorive të konspiracionit.

Udhëheqësi i programit falenderon ekspertin, të ftuarit, ekipin dhe bën mbylljen e programit.

Si të filloni

1. Hapat e parë
   Hapi i parë është krijimi i një ekipi me njerëz shumë të motivuar i cili do të punojë për të nisur projektin dhe për ta realizuar atë. Ky ekip është “bërthama e fortë” e stafit të redaksisë. Mund të afroni edhe bashkëpunëtorë të rastit ose të rregullt të cilët do të marrin përsipër kronikat, fotot, krijimin e efekteve zanore, mikro-trotuaret, intervistat, rrjetet sociale, shpërndarjen online të podcast-eve, programimin e të ftuarve. Pastaj duhet të përpilohet një listë e të gjitha fazave të krijimit të mediumit tuaj dhe të bëhet ndarja e përgjegjësive sipas dëshirave të çdonjërit (çdonjërës).

2. Përcaktoni formulën, gjeni identitetin 
   Shtroni pyetjen mbi qëllimet e mediumit: a kontribuon në aktivitetet e një shkolle të mesme, të një shoqate? A promovon të shprehurit e sa më shumë të të rinjve? A inkurajon debate midis të rinjve me temën e mediumit?

   – Përcaktoni grup targetin tuaj: Nxënësit e një shkolle? Anëtarët e një shoqate? I gjithë komuniteti?
   – Edhe çështja e tonit është thelbësore: A dëshironi të privilegjoni humorin? Satirën? Një qasje të thelluar dhe të dokumentuar të temave përmbajtësore? Një stil të drejtpërdrejtë apo më shumë letrar?
   – Edhe çështja e zgjedhjes së titullit (dhe logos) duhet të merret seriozisht, sepse do të ndihmojë që të veçohet mediumi juaj e të afirmohet identiteti i tij dhe do të marrë pjesë gjithashtu në reputacionin e tij.
   – Në fund, duhet të vlerësohen kushtet materiale që kanë të bëjnë me mediumin tuaj sipas periodicitetit dhe ritmit të publikimit. Numri i anëtarëve të ekipit tuaj, puna dhe disponueshmëria e tyre janë faktorë të rëndësishëm, por edhe pajisjet dhe buxheti që keni në dispozicion.

3. Zgjidhni recetën për mediumin tuaj
   Për të ruajtur interesin e audiencës tuaj, për të mobilizuar vëmendjen e saj dhe për të stimuluar kureshtjen ndaj saj, metodat e trajtimit të lajmit duhet të variojnë.

   Në vijim janë caktuar zhanret kryesore gazetareske që janë në dispozicionin tuaj:

   Reportazhi, hulumtimi dhe intervista janë zhanret kryesore të gazetarisë.
   Opinioni, editoriali, lajmi i shkurtër, kronika, kritika, raporti, portreti, mikro-trotuari ju ofrojnë një gamë të larmishme që do t’ju mundësojnë shumëllojshmërinë e mediumit tuaj.

4. Ndërtoni temën tuaj
   – Përcaktoni këndin
   Zgjedhja e një teme është vetëm hapi i parë. Ju nuk do të jeni në gjendje të përfshini të gjitha aspektet e temës që keni zgjedhur. Do të fitonit një artikull shumë të gjatë, tepër të ngarkuar dhe të vështirë për t’u lexuar, me pak fjalë, do të mund të humbisni audiencën tuaj. Prandaj, është e nevojshme të zgjidhni një kënd, domethënë një këndvështrim, të zgjidhni aspektet e veçanta të temës që dëshironi të theksoni, ndërsa lini anash aspektet tjera.
   Shembull: podcast-i është një temë, pozita e grave në podcast është një kënd.

   – Gjashtë pyetjet themelore
   Për të shkruar një artikull, studenti në gazetari duhet t’i bëjë vetes këto pyetje: kush? çfarë? kur? ku? në çfarë mënyre? pse?

Krijimi dhe jetësimi i një mediumi

• Simuloni një Mbledhje të Redaksisë:
  – Duke organizuar një mbledhje të redaksisë, së pari do t’i mblidhni dhe do t’i prezantoni aktorët e ndryshëm të mediumit tuaj dhe do të përcaktoni edhe emrin e edicionit të lajmeve.
  – Kjo, pastaj, ju mundëson të diskutoni rreth vijës editoriale, temave që do të trajtohen, këndeve të ndryshme të mundshme, por edhe formateve (reportazhe, intervista, debate, lajme flash).
  – Kjo redaksi duhet të takohet, në rastin më të mirë një herë në javë ose të mbahen takime të rregullta për të favorizuar angazhimin e secilit.

• Ndarja e roleve:

  Kjo do të jetë edhe një mundësi për të:
  – Ndarë rolet e “gazetarëve”, “ekspertëve”, “prezantues(e)ve”, “teknikëve” (kameraman, montazher), për të përcaktuar detyrat e secilit.
  – Orientuar aktivitetin e secilit person, për t’i ndihmuar që të përgatisin detyrat e tyre (hulumtim, pyetësor, reportazh, ndërhyrje).
  – Formuar grupe (dyshe, treshe) sipas dëshirave dhe shkathtësive të secilit.
  – Të rinjtë, pastaj, duhet të krijojnë identitetin vizual të mediumit të tyre.
   -Trajneri mund të hyjë bashkë me të rinjtë në faqen e internetit “Canva” (https://www.canva.com/) (logo, banner, ilustrim …). 
  – Trajneri mund t’i referohet edhe mjeteve të ofruara nga Madmagz, i cili është i specializuar në krijimin e gazetave (të shtypura dhe online) për të rinj: https://madmagz.com/ (shih dokumentin 17).
  – Shpërndarja dhe valorizimi i një lajmi: Për ta bërë përmbajtjen tuaj të dukshme në faqet e internetit si WordPress, është e rëndësishme t’i kushtoni vëmendje elementeve shtesë të valorizimit të artikullit, siç janë: titulli, kapitujt, fotot, ekstraktet e shkurtra që do të shfaqen në motorët e kërkimit.
  – Këto elemente duhet të jenë tërheqëse për të kapur shpejt vëmendjen dhe kureshtjen e lexuesit.
  – Tag-ët (fjalët kyçe që lidhen me tematikat dhe temat e trajtuara në artikull) janë gjithashtu të rëndësishme, sepse mundësojnë një referencë më të mirë.
  – Rrjetet sociale mund të jenë hapësira për t’u shprehur dhe për të shpërndarë përmbajtje online, por edhe hapësira për valorizim. Mos hezitoni të jeni të pranishëm në disa media sociale në mënyrë që përmbajtja të jetë e qasshme për sa më shumë njerëz që të jetë e mundur. Tekstet e valorizimit duhet të jenë të shkurtra dhe të qarta.

• Pavarësisht llojit apo mjetit të mediumit (foto, video ose audio), janë të domosdoshme linqet për faqe tjera.

  Një artikull që përmban një ose më shumë nga këto elemente shihet shumë më tepër sesa një artikull që përmban vetëm tekst dhe nuk mundëson ndërveprimin me hapësira të tjera.

• Duhet gjithashtu të kemi kujdes ndaj nivelit të gjuhës që nuk duhet të jetë as shumë letrare dhe as shumë e thjeshtë.

Mendimi kritik si koncept në thelb të edukimit mediatik

Në kuadër të edukimit mediatik, nocioni i mendimit kritik do të thotë ekzaminimi i vëmendshëm i informacioneve që disponohen duke i dokumentuar dhe duke ia nënshtruar analizës së provës. Është një analizë kritike që refuzon amalgamet, përgjithësimet e shpejta, paragjykimet dhe fjalët pa dëshmi. Në përgjithësi, është një aftësi për të rezonuar në mënyrë autonome, racionale dhe të vetëdijshme. Është gjithashtu një aftësi për të analizuar dhe për të kuptuar përmbajtjen mediatike, duke marrë parasysh synimet e autorëve.

Mendimi kritik bazohet në tri parime:

• Parimi i autonomisë: të qenit të aftë për të menduar në mënyrë personale, pavarësisht nga njerëzit që na rrethojnë, pavarësisht nga rrethi ynë.
• Parimi introspektiv: të qenit të vetëdijshëm për limitet tona në kuptimin e fenomeneve, si dhe nga ndikimi i paragjykimeve tona kognitive, i emocioneve tona dhe të të tjerëve mbi gjykimin dhe besimet tona.
• Parimi i të mësuarit : mendimi kritik mësohet dhe fitohet përmes prurjes së njohurive dhe të pyetjeve që e pasojnë zgjimin intelektual. Mund të ketë forma konkrete të tij siç janë krahasimi i hipotezave ose verifikimi i burimeve të lajmit.

Konkretisht, mendimi kritik në qasjen ndaj medias do të thotë:

• Të informohesh: të gjendet kohë për t’u informuar, për t’i përballur informacionet njërin me tjetrin dhe për ta kuptuar informacionin para se ta gjykojmë, komentojmë ose shpërndajmë.
• Të vlerësohet informacioni: të identifikohen dhe të verifikohen burimet e informacionit para se të aprovohen ato.
• Të ndahen faktet nga interpretimet: të ndahen faktet e vërteta nga interpretimi i ngjarjeve.
• Të krahasohen interpretimet: të gjejmë interpretimet e ndryshme që mund të ketë mbi një informacion dhe t’i pranojmë si të dhëna të shumta.
• Të hierarkizohen interpretimet: interpretimet miratohen nga përvoja dhe hulumtimi, nga hipotezat dhe opinionet që lidhen me ato që ne besojmë. Pastaj i rendisim sipas rendit të legjitimitetit.

Puna gazetareske e verifikimit të informacionit

Mendimi kritik është në thelb të punës gazetareske dhe kërkon përpunimin rigoroz të informacionit para se të shpërndahet. Gazetari bën një punë kërkimi, investigimi, krahasimi të burimeve: duhet të mbështetet në analizën dhe në vënien në perspektivë të fakteve dhe të shpjegimeve të mundshme.

Puna gazetareske është edhe më esenciale në kohën e shoqërisë digjitale, ku kemi një rritje të lajmeve të rreme, imazheve dhe videove të falsifikuara në internet.

Në kuadër të edukimit mediatik, puna gazetareske e verifikimit të lajmit është thjeshtësuar dhe i është përshtatur praktikave të të rinjve në formën e një liste të praktikave të mira:

• Verifikohet lloji i faqes web ku është konsultuar informacioni. Tab-et «legal mentions» ose «about» mundësojnë, zakonisht, identifikimin e llojit të faqes web që konsultojmë (blog, faqe humoristike, institucionale, etj…);
• Shkohet deri në burim të informacionit. Shpesh, në internet lajmet ndahen, shpërndahen, dhe ndonjëherë deformohen, dekontekstualizohen ose interpretohen. Prandaj është e rëndësishme të gjendet nga vjen informacioni.
• Shikohet data e publikimit të informacionit. Sot, një lajm e humb shpejt aktualitetin ose shpesh ndodh që është verifikuar ose demontuar më parë.
• Verifikohet identiteti dhe besueshmëria e autorit të lajmit. A është gazetar? A është specialist i temës që e trajton.
• Identifikohet qëllimi dhe synimet e autorit të lajmit. A ka për qëllim të na informojë? Të na manipulojë? Të na shesë diçka?
• Bëhen pyetjet e duhura. Të qenit kureshtar dhe të qenit në gjendje ta vësh në dyshim autorin, pa përfunduar në mosbesim apo paranojë.

Rëndësia e aprovimit të burimeve

Burimi është vendi nga vjen informacioni, pikënisja e tij, thuhet ‘të shkojmë deri te burimi për të gjetur nga vjen një informacion’.

Verifikimi i dyfishtë i informacionit është njëra nga rregullat bazike më të rëndësishme të gazetarisë. Fatkeqësisht, shpejtësia në rritje e informimit, e lidhur pjesërisht me shfaqjen e rrjeteve sociale dhe me presionin ekonomik mbi audiencën, e kanë lëkundur këtë parim.

Një burim i besueshëm është më së shpeshti një person ose një strukturë e kualifikuar (një ekspert ose një person që ka njohuri në lidhje me temën) mbi një temë, që jep informacione mbi të.

Për të qenë më i besueshëm dhe që të ketë gjasa të konsiderohet si korrekt, një lajm duhet të jetë gjetur, konfirmuar nga burime të tjera lajmesh dhe/ose duhet të konsultohet në media të tjera. Thuhet atëhere që lajmi duhet të kryqëzohet për të qenë i verifikuar.

Ekzistojnë katër lloje kryesore burimesh:

• Burimet institucionale: autoritetet publike, qeveritë;
• Burimet e ndërmjetshme: shoqatat, organizatat profesionale, partitë politike, sindikatat;
• Burimet personale: burime diskrete, madje, sekrete, që gazetari i ka brenda rretheve të pushtetit dhe rretheve profesionale;
• Burimet e rastësishme: burime spontane, rrëfime të propozuara ose të kërkuara sipas rrethanave, dëshmitarë të një ngjarjeje;

Mundësitë dhe rreziqet e internetit për të rinjtë

Interneti dhe telefoni celular, përtej natyrës së tyre argëtuese, ofrojnë një formë të re të socializimit, të shkëmbimit dhe të qasjes në njohuritë e domosdoshme për fëmijët dhe adoleshentët sot. Këto teknologji të reja paraqesin mundësi të jashtëzakonshme për të përmirësuar cilësinë e jetesës së të rinjve në të gjithë botën dhe për të ofruar vetëm me një klik një sasi të pakufizuar njohurish në të gjitha fushat thelbësore të ekzistencës së tyre (arsimi, shëndetësia, shkenca, kultura, etj.). Por, progresi i epokës digjitale e ka çmimin e vet. Ky revolucion virtual ka krijuar rreziqe shpesh të ngjashme me ato të botës reale, me të cilat përballen të rinjtë në internet.

UNESCO i ka identifikuar dhe klasifikuar këto rreziqe me të cilat përballen të rinjtë në internet. Këtu përfshihen ekspozimi ndaj përmbajtjes pedofile, gjuhës së urrejtjes, lajmeve të rreme. Këto rreziqe janë të lidhura edhe me reklamat e papërshtatshme, mashtrimet komerciale ose manipulimin e të dhënave personale.

Edukimi është mënyra më e mirë për t’iu përgjigjur këtyre rreziqeve me të cilat përballet çdo përdorues i ri që lundron në botën digjitale. Përmes edukimit mediatik, është thelbësore që prindërit dhe mësimdhënësit t’ua transmetojnë të rinjëve praktikat më të mira në mënyrë që ata të jenë jashtë rreziqeve në internet.

Në veçanti me menaxhimin e duhur të identitetit digjital online, përmes vendosjes së parametrave në rrjetet e tyre sociale ose përmes mbrojtjes së të dhënave personale. Rritja e ndërgjegjësimit për qytetarinë online është po aq e rëndësishme: respektimi i privatësisë së të tjerëve, të menduarit para postimit të përmbajtjeve, respektimi i të drejtës së imazhit të shokëve… Të gjitha këto janë rregulla thelbësore për të parandaluar abuzime, siç janë ‘ngacmimet kibernetike’.

Rritja e ndërgjegjësimit tek të rinjtë për flluskat e filtrimit

Platformat digjitale si Google dhe Facebook përdorin algoritma për të na ofruar përmbajtje duke u bazuar në sjelljen tonë të përdoruesit, d.m.th. në veprimet tona të kaluara (klikime, pëlqime, blerje, historia e lundrimit në web.) Përmes algoritmeve, kompanitë digjitale na ofrojnë lundrim të personalizuar, bazuar në një analizë që synon t’u paraprijë pritjeve tona. Gjigandët e internetit synojnë të ndikojnë në sjelljen tonë për qëllime komerciale.

Ndikimi i algoritmeve nuk është i parëndësishëm. Kështu, përdoruesit e internetit dhe konsumatorët- dhe në veçanti më të rinjtë -, ballafaqohen me çështjen e flluskave të filtrimit. Flluska e filtrimit është “gjendja në të cilën ndodhet një përdorues i internetit kur informacionet në të cilat ka qasje në Internet janë rezultat i një personalizimi që bëhet pa dijeninë e tij“. Termi “flluskë e filtrimit” i referohet izolimit që krijohet nga ky mekanizëm: secili përdorues i internetit hyn në një version të ndryshëm dhe unik të rrjetit. Prandaj ekziston rreziku i qëndrimit të mbyllur në një univers digjital të ngushtë që vazhdimisht ofron lloje të njëjta të përmbajtjes. Ky izolim algoritmik varfëron në mënyrë të konsiderueshme burimet e informacionit, si dhe zvogëlon vëmendjen dhe aftësinë e mendimit kritik. Atëherë, përdoruesi privohet nga hapja teorike e premtuar nga interneti dhe nuk përfiton më nga një ballafaqim me shumësinë e ideve dhe mendimeve, një element në zemër të zhvillimit intelektual.

Për këtë arsye, edukimi mediatik duhet t’u mundësojë qytetarëve ndërgjegjësimin ndaj çështjeve dhe rreziqeve të izolimit algoritmik. Duhet të kuptohet mekanika e tij si një hap thelbësor për të shmangur ato rreziqe dhe për t’i pasuruar burimet tona. Ky është një kusht kryesor në mënyrë që interneti ta përmbush premtimin e tij fillestar të emancipimit dhe të lirisë.

Mediat tradicionale

Mediat tradicionale janë media që kanë ekzistuar para internetit; këto janë radioja, televizioni dhe mediat e shkruara. Nga vitet 1990 dhe me shfaqjen e teknologjisë digjitale, metodat e “konsumit/shpërndarjes së informacionit” evoluan, duke i detyruar këto media tradicionale ta përshtatin përmbajtjen e tyre për të qëndruar sa më afër audiencave të veta dhe thjesht për të mbijetuar. Si rezultat, shtypi i shkruar, radioja dhe televizioni janë rinovuar në strukturë për të ofruar versione “online” si dhe versione për smartphone dhe tableta. Përkundër këtyre mënyrave të reja të informimit, kemi parasysh se, qëllimi i medias tradicionale mbetet i njëjti: shpërndarja e të njëjtit lajm te një grup i madh njerëzish në të njëjtën kohë. I përket pranuesit të lajmit të zgjedhë nëse do ose jo t’i kushtojë vëmendje të veçantë lajmit që i drejtohet.

Këto media tradicionale dhe historike, të cilat karakterizohen nga një praktikë profesionale e gazetarisë dhe nga ngurtësia në formatet e tyre (kufizimet editoriale, periodiciteti), kanë reputacionin e tyre si aset kryesor. Ato konsiderohen ende sot si një burim i besueshëm informacioni, veçanërisht përballë shfaqjes së shpërndarjes së lajmeve përmes mediave sociale.

Mediat sociale

Nga viti 2004, janë shfaqur aktorë të rinj mediatik të cilët konkurrojnë me mediat tradicionale: media sociale (new media). Këto janë platforma digjitale, përmbajtja e të cilave gjenerohet nga përdoruesit dhe ku është thelbësor parimi i ndërveprimit ndërmjet përdoruesve të ndryshëm të internetit. Kjo logjikë bashkëpunimi është specifike për ueb 2.0: përdoruesit e internetit që dikur ishin spektatorë të faqeve të internetit, tani janë aktorë. Ndër mediat më të rëndësishme sociale sot kemi: Facebook, Youtube, Instagram, Twitter, Pinterest, Snapchat dhe Linkedin.

Mediat sociale, të cilat po bëhen një nga burimet kryesore të informimit për publikun, dhe veçanërisht për të rinjtë, dallohen nga karakteristikat specifike që e ndryshojnë thellësisht mjedisin mediatik. Këto platforma, në radhë të parë favorizojnë ndërveprimin: tani programet e lajmeve krijohen për t’u komentuar në rrjetet sociale dhe në veçanti në Twitter, që promovon shkëmbimin e ideve dhe reflektimin. Mediat sociale gjithashtu bartin fuqinë e çastit. Sot, me mjete si “LiveTweet”, përdoruesi mund të ndjekë një ngjarje ‘live’ pa qenë i pranishëm fizikisht. Ai e di se çfarë ka ndodhur shumë kohë para shfaqjes së pamjeve në lajmet e mbrëmjes. Mediat sociale kanë thyer edhe monopolin e fabrikës së lajmeve që dikur mbahej nga mediat tradicionale. Me platforma si Facebook, çdokush mund të jetë dëshmitar i një ngjarjeje dhe ta ndajë atë me botën brenda një sekonde. Prej kësaj praktike ka lindur “gazetaria qytetare“, e cila e shndërron çdo përdorues të medias sociale në një prodhues të mundshëm të lajmeve.

Informacioni në epokën digjitale: rreziqet dhe mundësitë

Shfaqja e formave të reja digjitale të informacionit (lajmet online, blogjet, Wikipedia, YouTube, rrjetet sociale, etj.) favorizon qasje më të gjerë në njohuri, në lirinë e shprehjes dhe në pjesëmarrjen qytetare. Sot verejmë se bashkëjetesa e mediave të shtypit, audiovizuale dhe online përmes mjeteve të shumta bën të mundur rritjen e qasjes në informim dhe krijimin e një kulture pjesëmarrëse, ku qytetarëve nuk u mjafton të konsumojnë lajmin, por ata tani kontribuojnë në mënyrë aktive në prodhimin dhe shpërndarjen e tij.

Rreziku kryesor i këtij peizazhi të ri mediatik është dezinformimi. Në të vërtetë, përdorimi masiv i rrjeteve sociale çon në reflektim mbi vërtetësinë e lajmit. Çfarë besueshmërie ka një individ kur flet për një temë? A i kontribuon ai thellimit të konfuzionit rreth çështjes së lajmeve të rreme, duke vështirësuar edhe më tej dallimin në mes të vërtetës dhe të pavërtetës në internet? Nga ky këndvështrim, gazetaria “klasike” ruan gjithë rëndësinë e saj. Misioni i përzgjedhjes, analizës dhe deshifrimit të lajmit mbetet kryesor për të.

Çfarë është qytetaria digjitale?

Sot është e vështirë madje e pamundur të mos e përdorim internetin, si në jetën tonë profesionale, ashtu edhe në atë personale. Nëse interneti është gjithkund, është mirë që të mësohemi ta përdorim në mënyrën më të mirë të mundshme dhe kjo bëhet me një kontroll më të madh dhe me një njohje më të mirë të jetës sonë digjitale.

Përkufizim: Qytetaria digjitale përcakton mënyrën se si përdoruesit e internetit veprojnë dhe ndërveprojnë online. Ajo ka të bëjë kryesisht me sjelljen që e kemi gjatë shkëmbimeve tona online me përdoruesit e tjerë mbi tema të ndjeshme me karakter social ose politik. Të drejtat dhe detyrat që kemi në jetën reale janë identike në Internet. Sjellja jonë dhe ndërveprimet tona përcaktojnë edhe mënyrën se si të tjerët na shohin në Internet. Megjithatë, mënyra se si ndërveprojmë online nuk ka të bëjë vetëm me sjelljen tonë apo me postimet tona, ka të bëjë edhe me mënyrën se si e mbrojmë ne jetën tonë private, qoftë me fjalëkalimet tona, me lokacionin tonë apo me aktivitetin tonë të kaluar online.

Kështu që, qytetaria digjitale na fton që të kemi edhe një sy kritik mbi raportin tonë me internetin dhe mbi mënyrën se si e përdorim atë e, veçanërisht përballë informacioneve personale që, ndonjëherë, i ndajmë pa e ditur fare.

Praktikat e mira digjitale

Përkufizim: Termi «praktika të mira» i referohet edhe mënyrës se si do të duhej të sillemi që ta shndërrojmë internetin në një hapësire lirie dhe respekti të ndërsjelltë dhe, gjithashtu, rregullave që na kërkojnë të respektojmë faqet web dhe aplikacionet. Faqe të shumta web dhe shërbimet e internetit vendosin rregulla që e përcaktojnë sjelljen që duhet të kemi dhe të drejtën e përdoruesve.

Shembull: Aplikacioni Twitter propozon disa këshilla për përdorimin e mjeteve të tij: “Mendoni se çfarë po publikoni në Twitter: Ju jeni ata që e kontrolloni përmbajtjen e shpërndarë në Twitter apo në cilëndo faqe tjetër web-i. Mos publikoni kurrë informacione që i konsideroni si konfidenciale dhe mendohuni mirë para së ta shpërndani publikisht lokacionin tuaj. Kini kujdes nga bisedat që u kërkojnë koordinatat tuaja, të dhënat personale ose fjalëkalimet. Nëse keni ndonjë dyshim para se të postoni diçka në Twitter, ju këshillojmë që t’i shtroni vetes këto pyetje: Me cilin po i shpërndaj informacionet e mia? Çfarë lloji dhe sa informacione dua t’i shpërndaj tani ?Sa përdorues do të kenë qasje në informacionet e mia?” 

Por aplikacioni ka vërë edhe disa rregulla tjera thelbësore :

«Dhunë»: Ndalohet kërcënimi me përdorim të dhunës kundër një personi apo një grup personash. Ndalojmë, gjithashtu, çfarëdo apologjie të dhunës. Sjellje urrejtjeje: ndalohet kërcënimi i personave të tjerë, ngacmimi ose nxitja e dhunës kundër tyre në bazë të kritereve të racës, të prejardhjes etnike, të kombësisë, të kastës, të orientimit seksual, të gjinisë, të identitetit seksual, të përkatësisë fetare, të moshës, të handikapit ose të sëmundjes së rëndë.

Prandaj, është mirë të përkujtohet sa më shpesh se sjelljet tona virtuale kanë një impakt real mbi individët, dhe që ngacmimi online, për shembull, mund të shpierë në tragjedi në jetën reale.

Interneti është gjithashtu një mjet i mirëfilltë për qytetarët. Ai bën të mundur një qytetari më mirë të informuar dhe një demokraci pjesëmarrëse, sikurse edhe një qasje më të lehtë në informacion. Është mjet i cili mundëson debatin e ideve, komunikimin dhe që mund të përdoret për të lajmëruar rreziqe apo ndonjë të keqe të madhe për shoqërinë, siç është rasti i «informatorëve» që përdorin internetin për të denoncuar korrupsionin apo cenimin e lirive (shih filmin/dokumentarin «Citizenfour» të vitit 2014 për rastin Snowden).

Të ruhet një gjurmë digjitale dhe një shpirt pozitiv

Përkufizim :. Gjurma digjitale është tërësia e informacioneve që ekzistojnë në Internet si pasojë e aktivitetit tonë online. Është një imazh i yni, i ndërtuar nga sjellja jonë, postimet tona dhe zgjedhjet tona personale.

Prandaj, është e rëndësishme të ruhet sa më shumë një gjurmë digjitale pozitive ! Mund ta shkruajmë një blog mbi një temë specifike, të shpërndajmë talentet ose të xhirojmë një video tutoriale, të mbledhim fonde për një vepër bamirësie ose të marrim pjesë në organizimin eventesh. Lista e zgjidhjeve për të ndryshuar gjurmën digjitale në mënyrë pozitive është e pafund!

Çfarë është media qytetare?

Përkufizim: Në togfjalëshin «media qytetare» gjejmë fjalët «media» dhe «qytetar». Në të vërtetë, bëhet fjalë për media, domethënë mjeti (radio, TV, internet, etj.) përmes së cilit transmetohen lajmet te një audiencë e gjerë. Përdoret gjithashtu mbiemri “qytetar”, ngaqë autorët e këtyre artikujve dhe e këtyre hulumtimeve nuk janë gazetarë profesionistë, por qytetarë të thjeshtë që synojnë udhëheqjen e debateve mbi çështje specifike ose probleme që kanë të bëjnë me tërë shoqërinë.

Prandaj, lexuesi braktis qëndrimin e tij krejt pasiv dhe futet në ndërtimin dhe shpërndarjen e lajmit. Pra, pjesëmarrja është një element shumë i rëndësishëm në mediat qytetare. Kjo realizohet nëpërmjet radiove (online ose jo), por edhe blogjeve, vlogjeve (blogje që bëhen kryesisht përmes videove), podcast, etj. Kështu që, qytetarët e thjeshtë, studiuesit ose profesionistët e botës ndërvepruese mund ta marrin fjalën dhe të kenë qasje në një audiencë të gjerë.

Shembull: Në Shqipëri, blogu si angazhim qytetar, i krijuar në vitin 2007, nga Ardian Vehbiu, blogu “Peizazhe të Fjalës”, paraqitet si një hapësirë më vete dhe e pavarur, një model i qëndrueshëm në një peizazh mediatik shqiptar që përballet me ndryshime të shpejta, me reduktime progresive të burimeve financiare, me ulje të besueshmërisë dhe me politizim të madh. Sipas autorit të këtij blogu, “Blogu ishte menduar që në fillim si një “shenjtërore” e mendimit të lirë shqiptar, e mbrojtur nga frikësimet, fajësimet, poshtërimet, stigmatizimet, gjykimet, akuzat, ‘shurdhimet e shumicës’ dhe forma të tjera bashkëkohore të censurës në diskursin publik “.

Angazhimi përmes rrjeteve sociale

Rrjetet sociale kanë ndryshuar edhe rrjedhën e informimit nga tradicionalja vertikale dhe nga lart-poshtë në një transmetim më horizontal. Secili prej nesh mund të prodhojë përmbajtje dhe ta shpërndajë brenda rrjetit të tij, por edhe jashtë tij. Kjo mënyrë e të shprehurit nuk është thjeshtë virtuale, por shpesh zhvillohet paralelisht ose paraprakisht ndaj mobilizimeve konkrete në terren. Në kontekstin e revolucioneve arabe, për shembull, rrjetet sociale luajtën një rol të pamohueshëm, por ndryshimet politike ndodhën falë lëvizjeve shoqërore (protesta, bllokada, etj.). Rrjetet sociale mundësojnë qarkullimin e shpejtë të informatave dhe të ideve, por ndryshimet në nivel shoqëror ndodhin kur ky angazhim plotëson realitetin fizik në terren.

Shembull: Në Serbi, lëvizja #1of 5milion e cila u shfaq në fund të vitit 2018 ka ditur të përfitojë nga teknologjitë e reja dhe mjetet moderne të komunikimit duke mobilizuar qytetarët përmes shkëmbimit të përmbajtjeve online dhe shkëmbimit të lajmeve përmes rrjeteve sociale. Kështu, lëvizja fitoi shpejt një publik të gjerë dhe Twitter e Facebook mundësuan krijimin e grupeve të debatit dhe mobilizimin e masave të njerëzve për lirinë e shprehjes dhe kundër abuzimeve autoritare të sistemit politik.

Rreziqet dhe kurthet

Duhet pasur parasysh se gazetaria është një profesion që kërkon aftësi specifike si dhe respektim të deontologjisë. Megjithatë, të gjithë mund të aftësohen për gazetari, veçanërisht përmes dialogut midis gazetarëve profesionistë dhe amatorë. Ky shkëmbim i njohurive na mundëson të sigurohemi që mediat qytetare bëhen burim i vërtetë alternativ dhe i besueshëm.

Lehtësia me të cilën secili mund ta përvetësojë tani rolin e gazetarit amator paraqet edhe disa rreziqe. Prodhuesit e lajmeve, ndonjëherë, mund t’i injorojnë standardet themelore të deontologjisë gazetareske dhe të shpërndajnë informacione të pasakta ose, ndonjëherë, të manipuluara plotësisht.

Tani me praninë e mediave qytetare, kanaleve televizive, shtypit të shkruar apo edhe rrjeteve sociale, sasia dhe llojllojshmëria e lajmeve në dispozicion janë më shumë se kurrë një pasuri që kërkon ruajtjen e mendimit kritik në lidhje me të gjitha këto burime informatash.

Për më tepër, interneti është një hapësirë lirie, por edhe një hapësirë shkëmbimesh ekonomike. Logjika e marketingut pushton internetin dhe rrjetet sociale dhe informimi bëhet edhe një burim përfitimi.

Qarkullimi i disa lajmeve (veçanërisht ato që ndikojnë emocionalisht te lexuesit) mund të jetë edhe një burim përfitimi në një sistem të financuar nga reklamuesit dhe reklamat. Ky fenomen “ClickBait” është i pranishëm gjithnjë e më shumë dhe i shtyn njerëzit të klikojnë në një link dhe të vizitojnë një faqe të internetit për të lexuar një artikull. Në fakt, autori i artikullit dhe i faqes së internetit në fjalë shpërblehet nga reklamat që gjenden në faqen e tij dhe nga numri i shikimeve që grumbullon. Por kjo është edhe një burim rreziku, pasi, për t’i tërhequr përdoruesit e Internetit mund të përhapen besime të rreme.

Teoritë konspirative

Edhe pse nuk është një dukuri e re, vitet e fundit teoritë konspirative gëzojnë sukses të madh, veçanërisht përmes shpërndarjes së tyre në rrjetet sociale dhe më gjerësisht në internet.

Përkufizim: Një teori konspirative është një narrativë ose një diskurs teorik që duket koherent dhe “logjik”, dhe që mundohet të demonstrojë, të zbulojë ekzistencën e një grupi të vogël njerëzish të fuqishëm, të cilët planifikojnë fshehurazi veprime të paligjshme dhe/ose të dëmshme që ndikojnë në rrjedhën e ngjarjeve ose që synojnë sundimin e botës.

Teoria konspirative dallon nga lajmet e rreme prej faktit që bazohet në një tërësi të strukturuar hipotezash dhe argumentesh të manipuluara për të nxitur një teori në veçanti. Lajmet e rreme, nganjëherë shërbejnë si argument konspirativ, por nuk janë gjithmonë të lidhura me një teori.

Megjithatë, media dhe lajmet e rreme luajnë një rol vendimtar në shkallën e fenomenit. Nga njëra anë, mosbesimi, madje edhe mosbesueshmëria ndaj mediave rrisin besimin dhe besueshmërinë që u jepet teorive konspirative, veçanërisht në vendet ku mediat perceptohen si të korruptuara ose në shërbim të sistemit politik. Dhe nga ana tjetër, lajmet e rreme përdorin të njëjtat mekanizma sikurse teoritë konspirative (përdorimi i frikës, manipulimi i fakteve etj.), dhe shpesh kanë të bëjnë me të njëjtat tema.

Disa shembuj të teorive konspirative më të njohura:

– Illuminati janë një shoqëri sekrete, në të cilën bëjnë pjesë figurat më të fuqishme në këtë botë – Toka nuk është e rrumbullakët, por e sheshtë – Njeriu kurrë nuk ka shkuar në Hënë – Jugosllavia është shpërbërë për shkak të një komploti midis Gjermanisë dhe Vatikanit. Ekzistojnë edhe teori konspirative të momentit si ato të 5G, koronavirusit ose vaksinave.

Gjuha e urrejtjes dhe moderimi i përmbajtjes së urrejtjes

Teoritë konspirative përbëjnë një element thelbësor në marrëdhëniet tona me informacionin dhe shoqërinë. Ato gjenden diku në mes të paragjykimeve, konsideratave politike, besimeve dhe, gjithashtu, mund të lidhen ngushtë me gjuhën e urrejtjes. Kështu, shpërndarja e tyre mund të krijojë me shpejtësi një mjedis konfliktual. I tillë është, për shembull, rastime teoritë konspirative të një komploti hebre në shkallë globale.

Përkufizim: Kur flasim për gjuhën e urrejtjes, i referohemi një shprehjeje të urrejtjes e cila mund të mishërohet nga një fjali, një tekst, një tingull ose një imazh që shpreh refuzimin e tjetrit, dhe që mund të ofendojë, duke inkurajuar kështu ndjenjën e urrejtjes. Kur kjo shprehje e urrejtjes bëhet publike, dëshmitarët e saj nxiten edhe ata të ndiejnë urrejtje për njërën apo tjetrën palë, të zgjedhin njërën anë dhe nganjëherë ata mund të nxisin shprehjen e urrejtjes me një shkallë të ngjashme ose më të madhe të dhunës nga efekti i grupit. Atëherë kemi të bëjmë me nxitje të urrejtjes.

Kur këtyre përmbajtjeve të bazuara në stereotipe ose në besime të rreme u shtohet mungesa e mendimit kritik, fitojmë fjalime përçarëse dhe dhunë, duke eksponuar ekzistencën e një komuniteti ‘mish për top’, përgjegjës dhe fajtor dhe duke nxitur kështu amalgama dhe ndjenjë paranoje.

Shembull: Komuniteti rom është shpesh në shënjestër të diskriminimit dhe të paragjykimeve që e përshkruajnë atë si të pandershëm ose hajdut, duke u pamundësuar, kështu, që të ketë qasje në vende të punës të kualifikuara. Romët kanë dy herë më shumë gjasa të jenë të papunë se banorët e tjerë dhe shumë prej tyre ende jetojnë nëpër zona që nuk janë të mbuluara nga rrjeti i ujësjellësit.

Moderimi i disa përmbajtjeve tepër urrejtëse, veçanërisht në rrjetet sociale, duke propozuar edukim më gjithëpërfshirës në qytetari dhe në media e teknologji digjitale mund ta kufizojë këtë rrëshkitje drejt dhunës fizike ose morale.

Përkufizim: Moderimi konsiston në heqjen, censurimin apo edhe ndëshkimin e autorëve të përmbajtjeve urrejtëse në mënyrë që të parandalohet përhapja e tyre. Mund të jetë një koment i dhunshëm nën një publikim, shpërndarja e një artikulli, videoje, fotoje ose infografi që stigmatizon një kategori të caktuar njerëzish, apo edhe një shkëmbim privat përmes postës elektronike ose sms-eve.

Lufta kundër konspiracionizmit

Përkufizim: Konspiracionizmi i referohet prirjes për t’i paraqitur ngjarjet ose dukuritë në mënyrë abuzive si pasoja të një komploti të organizuar. Është një mënyrë e të menduarit ose një qëndrim që mohon shpjegimet e fakteve të cilat pranohen zakonisht për t’i zëvendësuar ato me ekzistencën e një komploti i cili ka një qëllim të fshehtë dhe të errët.

Pasojat e konspiracionizmit:

• Gjenerimi i gjuhës së urrejtjes.
• Aderimi në teori të padëshmuara.
• Mbyllja në një logjikë të dyshimit dhe të besimit të rremë, duke i kufizuar kështu debatet e ideve.
• Vështirësimi i procedurës së kundër-pushtetit që përpiqet të zbulojë keqbërjet e vërteta politike ose konfliktet e interesit që mund të ekzistojnë.

Mjetet për të kufizuar konspiracionizmin

1. Përmes kontrollit dhe kufizimit të përmbajtjeve urrejtëse dhe lajmeve të rreme (fact-checking, përgjegjësi e platformave të rrjeteve sociale, etj.).

2. Duke zhvilluar mendimin kritik të qytetarëve përmes edukimit për media dhe informacion, në mënyrë që:

• Të analizohet qasja konspirative: A janë provat vërtetë të mjaftueshme?
• Të inkurajohet kujdesi për t’i bërë qytetarët vigjilentë (Të mos ngatërrojmë kujdesin me mosbesimin dhe mosbesueshmërinë me dyshimin.).
• Të kanalizohet kritika dhe të mundësohet informimi më i mirë falë një qasjeje logjike dhe të verifikueshme – Dhe në fund të relativizohet bota përreth nesh.

MITET NË DISKURSET POLITIKE

Tipologjia dhe funksioni i miteve

Përkufizim: Miti është konstruksion imagjinar që shërben si shpjegim, si bazë për disa praktika sociale dhe paraqet faktorë mobilizimi. Por ai është edhe një mënyrë e veçantë diskursi, e ngjashme me ëndrrën dhe me legjendën. Sipas historianit Raoul Girardet, roli i imagjinares në historinë e ideve politike është i rëndësishëm sepse ajo shpjegon ndonjëherë tërheqjen e fuqishme që kanë ushtruar disa sisteme politike pa bazë fetare.

Te secila republikë e re post-jugosllave gjejmë çështjen e përhapjes së miteve nacionale dhe të simboleve që synojnë krijimin e një ndjenje kolektive të përkatësisë një kombi ose një komuniteti. Historiani Raoul Girardet propozon katër tema që i gjejmë te shumica e miteve dhe që tregojnë rëndësinë themelore të imagjinares në evoluimin e ideve politike dhe të shoqërisë :

• Miti i unitetit: ka të bëjë me lartësimin e atdheut, të kolektives dhe të komunitetit, i përfaqësuar nga vetëm një grup individësh të ngjashëm mes njëri-tjetrit ( përforcim i logjikës së kundërshtimit «ata/ne» ).
• Miti i shpëtimtarit: ka të bëjë me vënien përpara të figurës së heroit, të udhëheqësit me të cilin identifikohemi si model dhe i cili ofron legjitimet.
• Miti i kohës së artë: ka të bëjë me idealizimin e së kaluarës, nostalgjinë për një kohë të shkuar dhe lidhjen e fortë me elemente të së kaluarës për të kërkuar një stabilitet të tanishëm dhe të ardhshëm.
• Miti i komplotit/i konspiracionit: ka të bëjë me denoncimin e një fajtori të jashtëm, vënien në pah të armikut përgjegjës për të këqijat e komunitetit dhe i cili i nxit njerëzit që të mobilizohen kundër tij.

Mitet dhe përdorimi i tyre politik shfaqen zakonisht në periudha kritike, në momente të krizës së identitetit ose të preokupimeve lidhur me ndryshimet e shoqërisë dhe të mënyrës së jetesës. Kur rriten tensionet e brendshme, miti bëhet i nevojshëm, imagjinarja reagon ndaj ndryshimeve, kundër humbjes së pikë referimeve ose kundër lëkundjes së traditave. Prandaj këto mite kanë një funksion politik të qartë: mobilizimin e popullatës rreth një narrative dhe rreth pikë referimeve të përbashkëta.

Ashtu siç ndodh me një imazh, që mund ta përmbledhë një koncept ose një ngjarje, edhe miti e ushqen imagjinaren e individëve. Ky fenomen mund të intensifikohet varësisht nga grupet e njerëzve, veçanërisht te të rinjtë që janë në kërkim të një identiteti, ose të shpjegimeve për botën që i rrethon, ose që përballen me një të ardhme të pasigurtë.

SHEMBUJ TË MITEVE TË RËNDËSISHME NË BALLKAN

Në të gjitha kulturat ekzistojnë mite të ndryshme dhe të gjitha nuk kanë të njëjtin funksion, por pasuria kulturore e Ballkanit e bën të mundur zhvillimin dhe transmetimin e shumë miteve nga ky rajon.

Shembull: “Pasardhësit e Aleksandrit të Madh ”

Në Maqedoninë e Veriut, miti sipas të cilit maqedonët janë pasardhësit e Aleksandrit të Madh është shumë i përhapur, edhe pse është e pamundur të bëhet përafrimi i territorit të Maqedonisë së sotme me atë të asaj kohe, apo edhe të gjendet një lidhje gjaku në mes popullatave që jetonin atëhere në ato toka me popullatat e sotme. Maqedonia e Veriut mbulon pjesërisht trevat që i kontrollonte Filipi II kur vdiq në vitin 333 p.e.s., por zemra e mbretërisë së Aleksandrit të Madh gjendet kryesisht në Greqi afër Verginës. Për më shumë, qytetarët e shteteve të Ballkanit të sotëm janë rezultat i përzierjeve komplekse, të ushqyera nga pushtime dhe migrime të njëpasnjëshme që e kanë përfshirë këtë rajon për më shumë se dy mijëvjeçarë.

Por këto mite ushqejnë diskurset e lëvizjeve nacionaliste bashkëkohore të Ballkanit, të cilat mundohen të afirmojnë që populli i tyre ishte i pari në një territor të caktuar, me qëllim që të dëshmojnë legjitimitetin e pretendimeve të tyre.

Shpërndarja e një miti mund të shkaktojë atëherë «acarimin» e marrëdhënieve në mes komuniteteve ose popujve në rajon. Kështu, çështja e trashëgimisë maqedonase të Aleksandrit të Madh ka rindezur tensione në mes Greqisë dhe Maqedonisë së Veriut gjatë debateve mbi ndryshimin e emrit të vendit në vitin 2018. Lëvizjet nacionaliste greke që vlerësonin se termi «Maqedoni» i përket trashëgimisë helene, refuzonin që ish- republika jugosllave ta përdorte këtë emër, duke shkaktuar protesta të dhunshme në të dy vendet.

Shembull : Miti i «vëllazërisë ortodokse»

Në Serbi, në Mal të Zi dhe në Maqedoni të Veriut, në mendjen e shumë banorëve vazhdon të ekzistojë një lidhje e fortë me Rusinë , e ushqyer nga ndjenja e një «vëllazërie ortodokse» që mundt’i lidhë në një mënyrë të veçantë me këtë vend. Sipas një studimi të bërë në fund të vitit 2017 nga qeveria serbe, një e katërta e banorëve (24%) njohin Rusinë si donator kryesor (ndihmë financiare dhe donacione materiale) të vendit të tyre, derisa 75% të donacioneve dhe të ndihmës vijnë nga Bashkimi Evropian ose nga vendet anëtare. Po ashtu, më shumë se 70% e investimeve të huaja në mes vitit 2010 dhe 2017 kanë ardhur nga BE-ja, kundër afërsisht 10% nga Rusia, sipas shifrave të Bankës kombëtare serbe.

Ky mit, pra, bazohet mbi një lidhje më shumë emocionale se sa racionale e cila vazhdon, e ushqyer nga disa politikanë, si presidenti serb Aleksandar Vučić ose Milorad Dodik i Republikës Srpska.

Për ta kufizuar impaktin e tyre negativ, dekonstruktimi i miteve kalon domosdoshmërish përmes një pune hulumtuese dhe një thellimi në hulumtim historik dhe/ose gazetaresk. Megjithatë, nuk është gjithmonë e lehtë të bëhet një punë hulumtuese mbi tema ende të ndjeshme për individët dhe për qeveritë e vendeve të përfshira. Mungesa e mjeteve për gazetarët, mungesa e interesimit të mediave për hulumtim historik dhe shpërndarja e shpejtë e teorive konspirative në internet mund ta ngadalësojnë përparimin e hulumtimit dhe dekonstruktimin e disa miteve që ende po vazhdojnë të ekzistojnë.

Lidhur me këtë, asociacioni « Krokodil» ka ndërmarrë një iniciativë në Beograd në qershor 2020 kundër instrumentalizimit të historisë për qëllime politike. Synimi i saj ishte të krijohej një hapësirë dialogu historik dhe ndërkulturor në vendet e dala nga shpërbërja e Jugosllavisë dhe të inkurajohet një kulturë më gjithëpërfshirëse e kujtesës.

Disa kanale të shpërndarjes së informacionit mund të shërbejnë për tejkalimin e kësaj problematike të studimit historik dhe të rëndësisë së pakët që mediat i japin kësaj tematike serioze, siç është rasti i kinemasë.

KINEMAJA : NË MES SHPREHJES QYTETARE DHE VEKTORIT TË MITIT

Promovimi i miteve nacionale bëhet ndonjëhere edhe përmes kinemasë e cila gjen aty një burim frymëzimi dhe i siguron vetes një impakt të madh mbi imagjinaren e njerëzve. Përveç rasteve kur kemi një kulturë historike të madhe dhe specifike mbi temën në fjalë, ndonjëherë është e vështirë të vlerësohet vërtetësia e ngjarjeve të paraqitura në një vepër kinematografike. Kështu që, nuk është e rrallë që disa filma propozojnë një lexim të anshëm të ngjarjeve, madje edhe i ushqejnë e i përhapin disa mite, legjenda dhe paragjykime.

Shembull: Në fund të vitit 2017, RTS-ja (televizioni nacional serb) ndërmerr produksionin dhe emeton serialin Senke nad Balkanom («Hije mbi Ballkan») të regjisorit Dragan Bjelogrlić. Ngjarja zhvillohet në Beograd, kryeqytet i Mbretërisë së Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve, pastaj i Mbretërisë së Jugosllavisë, në vitet 1920-1930. Kjo seri e paraqet këtë periudhë si një kohë të artë për vendin. Në mes viteve 2008 dhe 2014 ishte shfaqur përshtatja për televizion e trilogjisë Mir-Jam, (Ranjeni orao, Nepobedivo srce, Samac u braku) dhe filmi që është bërë serial Montevideo, Bog te video (2012-2014), një histori familjare ndër breza e cila trajton me nostalgji të njëjtën periudhë të historisë kombëtare.

Por kinemaja mund të përdoret edhe si një mjet i fuqishëm dekonstruktimi dhe si një mënyrë e shprehjes së shoqërisë civile që bën të mundur trajtimin e shumë çështjeve që lidhen me shoqërinë dhe aktualitetin.

Shembull : Filmi me metrazh të shkurtër “Take me somewhere nice” i vitit 2019, i realizuar nga një regjisore e re me prejardhje boshnjake, Ena Sendijarević, flet për një grua të re boshnjake e cila jeton në Holandë (The Nederlands) me familjen e saj dhe kthehet në vendlindje. Kjo vepër trajton çështjen e emigrimit, të ndërkulturalitetit, të nacionalizmit dhe të një kthimi te rrënjët, kthim që ndonjëherë është i vështirë për brezat e rinj.

Shembull: Filmi «Before the Rain» i regjisorit maqedon Milcho Manchevski i cili e ka fituar Luanin e artë në festivalin e Venecias në vitin 1994 flet për luftën dhe për tensionet etnike në mes maqedonëve dhe shqiptarëve.