Kritički duh, osnovni koncept medijske pismenosti

U okviru medijske pismenosti, pojam kritičkog duha sastoji se u pažljivom ispitivanju dostupnih informacija, njihovom dokumentovanju i podvrgavanju dokazivanju. Radi se o kritičkom pogledu koji odbacuje uopštavanja, brzoplete generalizacije, predubeđenja, predrasude i neosnovane iskaze. Uopšteno gledano, radi se o sposobnosti nezavisnog, racionalnog i svesnog rezonovanja. Radi se takođe i o sposobnosti analize i razumevanja medijskih sadržaja, uzevši u obzir namere njihovih autora.

Kritički duh zasniva se na tri principa:

• Princip nezavisnosti: sposobnost samostalnog razmišljanja, nezavisno od okruženja i sredine.
• Princip introspekcije: svest o ograničenjima našeg razumevanja pojava, o uticaju naše kognitivne pristrasnosti, emocija i drugih na naš sud i naša verovanja.
• Princip učenja: kritički duh se uči i stiče putem znanja i ispitivanja koja vode intelektualnom buđenju. Može da poprimi konkretne oblike, kao što su upoređivanje hipoteza ili proveravanje izvora određene informacije.

Konkretno, kritički duh se na pristup medijima primenjuje poštovanjem sledećih praksi:

• Informisati se: odvojiti vreme da se informišemo, uporedimo informacije i da ih razumemo pre nego što o njima damo sud, komentar ili ih podelimo
• Proceniti informaciju: ustanoviti i proveriti izvore određene informacije pre nego što je potvrdimo
• Razlučiti činjenice od tumačenja: razdvojiti istinite činjenice od tumačenja događaja
• Uporediti tumačenja: upoznati se sa različitim tumačenjima koje može da prouzrokuje informacija i prihvatiti da postoji mnoštvo tumačenja
• Klasifikovati informacije: razvrstati po legitimnosti tumačenja potvrđena iskustvom i naučnim radom, hipoteze i mišljenja u vezi sa našim verovanjima.

Novinarski postupak proveravanja informacija

Kritički duh je u osnovi novinarskog postupka koji podrazumeva da se informacija brižljivo obradi pre nego što se objavi. Tako će novinar sprovesti istragu, istraživanje, uporediti izvore; oslanja se na analizu i izlaganje činjenica i mogućih objašnjenja.

Ovaj novinarski postupak posebno je važan u digitalno doba, kada su lažne informacije, lažirane slike i video snimci sve brojniji na internetu.

U okviru medijske pismenosti, novinarski postupak proveravanja informacija je uprošćen, prilagođen praksama mladih i predstavljen kao spisak dobrih praksi:

• Proveriti prirodu sajta na kome smo konsultovali informaciju. Putem odeljaka „pravna obaveštenja“ ili „o nama“, uglavnom se može ustanoviti o kom se tipu sajta radi (blog, humoristični, institucionalni sajt, itd.);
• Razmrsiti poreklo informacije. Na internetu se informacije često dele, šire a ponekad i izobličavaju, dekontekstualizuju ili tumače. Zbog toga je važno otkriti poreklo informacije.
• Pogledati datum objavljivanja informacije. U današnje vreme, informacije se brzo prevazilaze ili su u međuvremenu već proverene ili opovrgnute
• Proveriti identitet i pouzdanost autora informacije. Da li je u pitanju novinar? Da li je stručnjak za temu koju obrađuje?
• Ustanoviti cilj i namere autora. Da li nastoji da nas informiše? Da manipuliše nama? Da nam nešto proda?
• Postaviti sebi dobra pitanja. Biti radoznao, i sposoban da sumnjamo u autora, a da pritom ne upadnemo u nepoverenje ili paranoju.

Značaj proveravanja izvora

Izvor je mesto porekla informacije, njena početna tačka, zbog toga se i kaže „razmrsiti poreklo“ kada tražimo izvor određene informacije.

Dvostruka provera autentičnosti informacije je jedno od osnovnih i najvažnijih pravila novinarstva. Sve veća količina informacija, delimično prouzrokovana pojavom društvenih mreža i ekonomskim pritiscima na publiku, nažalost remete ovaj princip.

Pouzdan izvor je najčešće osoba ili struktura kvalifikovana za određenu temu (koja ima znanje ili poznanstva) koja o njoj daje informacije.

Kako bi bila što pouzdanija i imala više izgleda da se smatra tačnom, informacija mora da bude pronađena, potvrđena od strane drugih izvora informacija i/ili dostupna u drugim medijima. Kaže se da se informacija tada ukršta radi provere.

Postoje četiri osnovna tipa izvora:

• Institucionalni izvori: vlasti, države;
• Posredni izvori: udruženja, strukovne organizacije, političke partije, sindikati;
• Lični izvori: diskretni, ili čak, tajni izvori kojima se novinar služi u krugovima moći i poslovnim krugovima;
• Slučajni izvori: spontani izvori, svedočanstva predložena ili zatražena usled igre okolnosti, svedoci događaja;