MITOVI U POLITIČKOM DISKURSU

Vrste i funkcije mitova

Definicija: Mit je imaginarna konstrukcija koja daje objašnjenje ili osnovu za određenu društvenu praksu i predstavlja faktor mobilizacije. Mit je takođe poseban vid diskursa, sličan snu ili legendi. Prema francuskom istoričaru Raulu Žirardeu, imaginarno zauzima važno mesto u istoriji političkih ideja jer se njime ponekad objašnjava snažna privlačnost nekih političkih sistema lišenih verske osnove.

Sve mlade postjugoslovenske republike se suočavaju sa pitanjem širenja nacionalnih mitova i simbola usmerenih na stvaranje osećanja pripadnosti naciji ili zajednici. Istoričar Raul Žirarde izdvaja četiri stalne teme koje nalazimo u većini mitova. One pokazuju suštinsku važnost imaginarnog u razvoju političkih ideja i društva:

• Mit jedinstva: uzdizanje otadžbine, kolektiva i zajednice koju čini samo jedna grupa sličnih osoba (jača se logika suprotstavljanja: mi/oni)
• Mit spasitelja: isticanje figure junaka, vođe sa kojim se poistovećujemo kao sa modelom i koji obezbeđuje legitimitet.
• Mit zlatnog doba: idealizovanje prošlosti, nostalgija za određenim periodom i oslanjanje na elemente prošlosti u traganju za sadašnjom i budućom stabilnošću.
• Mit zavere: označavanje spoljnog krivca, isticanje figure neprijatelja odgovornog za nesreće zajednice, čime se pojedinci podstiču na okretanje protiv tog neprijatelja.

Mitovi i njihova poltička upotreba se uglavnom pojavljuju u kritičnim razdobljima, vremenima krize identiteta ili nelagodnosti izazvane društvenim promenama i promenama načina života. Kada rastu unutrašnje tenzije, mit postaje neophodan, imaginarno je reakcija na promene, gubitak oslonca ili preispitivanje tradicije. Ovi mitovi imaju jasnu političku funkciju: okupljanje stanovništva oko određene istorije i zajedničkih referenci.

Poput slike koja može da sintetizuje koncept ili događaj, mit hrani maštu pojedinca. Taj se fenomen može osnažiti u zavisnosti od grupe, posebno među mladima u potrazi za identitetom ili saznanjima o svetu koji ih okružuje, suočenima sa neizvesnom budućnošću.

PRIMERI VAŽNIH MITOVA NA BALKANU

U svim kulturama postoje razni mitovi. Nemaju svi istu funkciju, ali kulturno bogatstvo Balkana omogućava razvoj i širenje brojnih mitova karakterističnih za ovaj region.

Primer: „Potomci Aleksandra Velikog“

U Severnoj Makedoniji je veoma raširen mit prema kome su Makedonci naslednici Aleksandra Velikog, iako se teritorija današnje Makedonije ne poklapa sa nekadašnjom i nemoguće je pronaći rodbinsku vezu između stanovništva koje je nekada tamo živelo i onog koje je sada naseljava. Ako se Severna Makedonija delimično nalazi u regiji koju je kontrolisao Filip II u vreme svoje smrti 336. godine p.n.e, središte kraljevstva Aleksandra Velikog se najvećim delom nalazi u Grčkoj, u blizinu grada Vergina. Osim toga, današnji stanovnici balkanskih zemalja su rezultat kompleksnih mešanja, nastalih kroz naizmenična osvajanja i migracije koje su u regionu trajale više od dva milenijuma.

Ovi mitovi ipak podupiru diskurs savremenih nacionalističkih struja na Balkanu, koje teže da afirmišu starosedelački status svog naroda na datoj teritoriji, kako bi dokazali da su njihove pretenzije legitimne.

Takvo širenje mita može doprineti zatezanju odnosa između zajednica i naroda u regionu. Naime, pitanje makedonskog nasleđa Aleksandra Velikog je izazvalo novo zatezanje odnosa između Grčke i Severne Makedonije u debati o promeni imena 2018. godine. Grčke nacionalističke struje koje smatraju da termin „Makedonija“ pripada helenskom nasleđu su odbijale mogućnost da ga koristi bivša jugoslovenska republika. Zbog toga je došlo do više nasilnih protesta u obe zemlje.

Primer: Mit o „pravoslavnoj braći“

Kod mnogih stanovnika Srbije, Crne Gore i Severne Makedonije opstaje čvrsta duhovna veza sa Rusijom, podstaknuta osećanjem da ih za tu zemlju navodno veže „pravoslavno bratstvo“. Prema jednom istraživanju srpske vlade iz 2017, četvrtina stanovnika (24%) označava Rusiju kao glavnog donatora (finansijska i materijalna pomoć) Srbije, dok u stvari 75% donacija i pomoći dolazi iz Evropske unije ili njenih zemalja članica. Isto tako, prema podacima Narodne banke Srbije, više od 70% stranih investicija između 2010. i 2017. su došle iz EU, a samo oko 10% iz Rusije.

Ovaj mit se zasniva na jednom više emocionalnom nego racionalnom odnosu koji traje jer ga održavaju neki politički čelnici, poput srpskog predsednika Aleksandra Vučića ili Milorada Dodika iz Republike Srpske.

U cilju ograničavanja njihovog negativnog uticaja, dekonstrukcija mitova zahteva istorijsko i/ili novinarsko istraživanje i analizu. Međutim, nije uvek lako pokrenuti istraživanje o temama koje su i dalje osjetljive za pojedince i za vlade uključenih zemalja. Nedostatak sredstava novinara, nedovoljno interesovanje za istorijska medijska istraživanja kao i brzo širenje teorija zavere na internetu mogu da uspore napredak istraživanja i dekonstrukcije nekih opstajućih mitova.

Udruženje „Krokodil“ je u junu 2020. u Beogradu pokrenulo inicijativu protiv instrumentalizacije istorije u političke svrhe. Cilj inicijative je stvaranje prostora za istorijski i interkulturalni dijalog u zemljama nastalim nakon raspada Jugoslavije i podsticanje inkluzivne kulture sećanja.

Konačno, neki informacioni kanali mogu da posluže za zaobilaženje problematike istorijskog proučavanja i malog značaja medija za tako ozbiljne teme. Takav je slučaj sa filmom.

FILM: IZMEĐU GRAĐANSKOG IZRAZA I PRENOSIOCA MITA

Nacionalni mitovi se ponekad promovišu i putem filma, koji u njima pronalazi izvor inspiracije i obezbeđuje važan uticaj na imaginaciju pojedinca. Naime, ako ne posedujemo razvijenu istorijsku kulturu i posebno razumevanje date teme, može nam biti teško da prosudimo o verodostojnosti scenski prikazanih događaja u filmskom ostvarenju. Stoga neki filmovi neretko prikazuju iskrivljeno čitanje događaja, podupirući i propagirajući određene mitove, legende i predrasude.

Primer: Krajem 2017, RTS (Radio televizija Srbije) je producirala i emitovala seriju Senke nad Balkanom, reditelja Dragana Bjelogrlića. Radnja se odvija u Beogradu, prestonici Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a zatim i Kraljevine Jugoslavije dvadesetih i tridesetih godina prošlog veka. Serija prikazuje ovaj period kao zlatno doba zemlje. Televizijska adaptacija trilogije spisateljice Mir-Jam (Ranjeni orao, Nepobedivo srce, Samac u braku) prikazivana je 2008. i 2014, kao i film Montevideo, Bog te video ne osnovu kojeg je urađena istoimena serija (2012-2014). Ove sage sa nostalgijom slikaju isti period nacionalne istorije.

Međutim, film se može koristiti i kao moćno sredstvo za dekonstrukciju i način izražavanja kojim se građansko društvo može baviti važnim društvenim i aktuelnim izazovima.

Primer: Kratkometražni film „Odvedi me na negde gde je lepo“ („Take me somewhere nice“) iz 2019. mlade rediteljke bosanskog porekla Ene Sendijarević prikazuje mladu ženu iz Bosne koja sa porodicom živi u Holandiji i vraća se u rodni kraj. Ovo delo se bavi pitanjem imigracije, interkulturalnosti, nacionalizma i povratka korenima koji za mlade generacije zna biti komplikovan.

Primer: Film „Pre kiše“ („Before the Rain“) makedonskog reditelja Milča Mančevskog koji je dobio Zlatnog lava na Venecijanskom festivalu 1994, pokreće pitanje rata i etničkih tenzija između Makedonaca i Albanaca.