Аудиовизуелните “дела“

Документарец и репортажа

Дефиниции: Помеѓу уметничкото дело и новинарската истрага, документарецот се разликува од фикцијата поради тоа што темите со кои тој се занимава се реални и главната цел останува информирањето за оваа реалност. За разлика од новинарското известување, документарецот користи уметнички јазик кој исто така ги предизвикува емоциите на гледачот, со цел да го натера да размислува. Спротивно на тоа, репортажата е новинарска истрага заснована врз принципот на објективност, иако авторот на истрагата може да има активистички и ангажиран став. Во репортажата, секој аспект на фикција е напуштен за да се направи простор за фактичките елементи.

Примери:

– Документарецот “Другата страна на сè“ (“Druga strana svega“, од 2017 година), од српската режисерка Мила Турајлиќ, се навраќа, на пример, на српската историја во изминатите 70 години преку перспективата на Србијанка Турајлиќ, мајка на режисерката и активистка за мир. Режисерката ја внесува семејната историја во дијалог со историјата на нејзината држава, осврнувајќи се на прашањето за политичкиот ангажман на постарите генерации кој се соочува со разочарувањето на денешните млади Срби.

– Друг режисер на документарни филмови, Косовецот Самир Карахода, се осврнува на прашањето за иселувањето на дел од младите од Косово преку неговото дело “Во меѓувреме“ (“Në Mes“ од 2019 година). Преку овој документарец, Карахода покажува клучен аспект на тековните работи во неговата држава, особено недостатокот на економски перспективи за голем дел од своите млади и распаѓањето на семејството, многу важна општествена единица во косовското општество.

– Во балканскиот контекст, голем број репортажи се, на пример, посветени на прашањето на корупцијата и организираниот криминал. Таков е случајот со репортажата на црногорската новинарка Оливера Лакиќ, автор на истрага за организирниот криминал, заради што таа стана мета на напад со огнено оружје.

Филмовите и кинематографијата

Фикцијата и кинематографијата, исто така, можат да се осврнат на истите теми како и документарците и новинарските репортажи без притоа да ги следат истите постапки. Филмовите можат да раскажат измислени приказни додека црпат инспирација од реалноста. Затоа, кинематографијата овозможува да се пристапи, со голема слобода, кон централни општествени прашања и да го поттикне гледачот да размислува.

Пример: Во својот филм “Медените месеци“ (“Honeymoons“ од 2009 година) српскиот режисер Горан Паскаљевиќ ја снима измислената приказна на двете брачни двојки, едниот српски, другиот албански, за да се осврне на темата за емиграција кон Европа, преку ироничен и драматичен поглед.

Телевизијата : ТВ дневник

Во историјата на медиумите и пристапот до информациите, појавата на телевизијата одигра улога слична на онаа што ја одиграа социјалните мрежи во денешното време, во смисла дека нејзината употреба претставува еден вид револуција според начинот на кој луѓето ги консумираат информациите. Овој значаен медиум останува сèуште важен во нашите општества и треба да се запрашаме за тоа како се користи аудиовизуелната алатка за пренос на информациите.

Дефиниција: ТВ дневникот е информативна емисија која трае неколку десетици минути емитувана на телевизија и анимирана од страна на еден или повеќе водители. Може да понуди репортажи за меѓународни, национални или локални теми, или наизменични хроники како што е временската прогноза.

Главната цел на ТВ дневникот е да обезбеди квалитетни информации собрани од новинари или дописници кои работат за ТВ каналот, информации за тековните работи или за суштински теми. За разлика од радиото, кое исто така нуди „кратки“ програми за тековни настани, ТВ дневникот ѝ дава посебно место на сликата, истовремено во изгледот и гестовите на водителот, но и за време на репортажите, фотографиите или инфографиите прикажани на екранот (кодификација на боите, користен фонт при пишувањето, вид на декор за студиото, итн.)

Пример: Раководството на ТВ дневникот на албанскиот канал Зјар ТВ (Zjarr TV) донесе одлука во 2016 година, вестите да бидат презентирани од водителки со разголени гради со подотворено сако кое едвај ги прикрива градите. Овој избор, силно критикуван за својата сексистичка природа, претставува екстремен случај, но ја илустрира важноста на управувањето со сликата и визуелната алатка за време на ТВ дневникот.

Поддршка која има свои граници

Иако телевизијата е многу популарен медиум, каналите не можат да избегнат одредена економска логика, а понекогаш дури и политичко влијание (особено во случајот со јавните канали), а тоа може да влијае на квалитетот на емитуваните информации и да ја ограничи застапеноста на диверзитетот на мислењата и на опозициските движења. Особено во балканскиот регион, суштинските теми можат да бидат заменети со полесни теми, по пример на „таблоиди“ и на модел на жолтиот печат.

Пример: Во март 2019 година, српските демонстранти од движењето #1од5милиони и други претставници на опозициските партии протестираа пред канцелариите на српската радио-телевизија (РТС) за да ја критикуваат оваа незастапеност на телевизијата.

Во таква ситуација, неколку меѓународни новински канали имаат инвестирано во регионот со цел да понудат алтернатива за гледачите, но исто така и од геополитички причини. Така е примерот, во последниве години со катарскиот канал „Ал Џазеира“ кој ја отвори својата локална редакција во Сараево, додека каналот „Русија денес“ започна да емитува информации на локален јазик на српското радио Студио Б.

ТВ дневникот, иако останува сèуште популарен, од друга страна сè повеќе е надминат од медиумите на интернет и од социјалните мрежи.

Новите екрани

Во целиот свет, времето поминато пред екраните постојано се зголемува секоја година, особено кај младите. Иако телевизијата зафаќа добар дел од ова време, пристапот кон социјалните мрежи е тој што го зголемува времето минато пред екраните. На пример, студијата на “BusinessFibre.co.uk“ од 2019 година, ги наведува земјите кои поминуваат најмногу часови на интернет, потсетувајќи дека глобалниот просек на време поминато пред екраните е 6 часа и 42 минути на ден (линк достапен во делот “како дополнување“).

Во однос на времето поминато на социјалните мрежи, голем дел од него е за гледање видеа, презастапени на интернет, тоа се должи на апликацијата на видео “гигантот“ : Јутуб (YouTube).

Дефиниција: Јутуб е платформа за хостирање на видеа и еден социјален медиум на кој корисниците можат да испраќаат, гледаат, коментираат, оценуваат и споделуваат видеа во стриминг. Создаден во февруари 2005 година од Стив Чен, Чад Харли и Џавед Карим, тројца поранешни вработени во “ПејПал“ (“PayPal“), и откупен од “Гугл“ во октомври 2006 година за 1,65 милијарди американски долари, тој е еден од најпосетуваните сајтови во светот (во 2020 година, секој месец, Јутуб има повеќе од 2 милијарди прегледи).

Затоа интересно е да се забележи дека оваа платформа презема одредени аудиовизуелни кодови од телевизијата. На пример, зборуваме за “Јутјуб канал“, а „Јутуберите“ мораат да ги имаат истите вештини како и ТВ водителите: добро усно изразување, изглед што потикнува желба да се гледа видеото, дури и се оди до таа мера што се репродуцираат ТВ-студиа од телевизиски емисии.

Пример : Најследените Јутубери во различни земји :

Босна и Херцеговина : https://www.youtube.com/user/Seherzad

Србија : https://www.youtube.com/user/SerbianGamesBL2

Црна Гора : https://www.youtube.com/user/BalkanGamesHD

Свесни за привлечноста на овој формат за помладите генерации, некои телевизиски канали инвестираат во овој медиум со реемитување програми или нудење да се гледаат овие канали директно на Јутуб (како што е каналнот РТС Сајт – Официјален канал во Србија, кој го емитува, на пример, серијалот “Моја генерација З“ – “Moja generacija Z”).

Успехот на Јутуб во споредба со телевизијата се објаснува и со богатата содржина што ја нуди. Поради тоа што секој корисник на интернет може да продуцира или објави видео, вкусовите и мислењата на сите се многу подобро застапени отколку на телевизијата. Затоа е и алатка која граѓаните можат да ја присвојат за да се изразат за темите кои ги интересираат, да ги популаризираат знаењата, да ги појаснат своите идеи, да предупредат за некоја тема или да комуницираат важни информации, како што е случај кога одредени демонстранти ги снимаат во живо своите движења за време на некоја демонстрација.

Со тоа што се пласира како централен столб во аудиовизуелната дифузија и продукција, Јутјуб и социјалните медиуми кои нудат видеа уживаат хегемонична позиција во нашите односи со информациите. Тогаш се поставуваат суштинските прашања за слободата на изразување, монопол и одговорност за емитуваните содржини, особено за потенцијалните лажни информации, говорот на омраза и теорија на заговор кои, за жал, се многу популарни на оваа платформа која е во голем дел прегледувана од младите.

ПОИМОТ ‘ЛАЖНА ВЕСТ’ (ИНФОКС) : ЦЕНТРАЛЕН ЕЛЕМЕНТ НА МИП

Дефиниција : Кога зборуваме за лажна вест (инфокс), за лажни информации или за “Фејк њуз“, тоа значи фабрикувани, излажирани или извртени информации, со намера ширени од поединци, активисти или политичари, со цел манипулирање со граѓаните и привлекување на истите кон нивните идеи.

Ширењето на овие лажни информации може да има штетни последици врз општеството: на пример, кога станува збор за таргетирање или обвинување на малцинство или заедница со цел да се предизвика страв и да се поттикне омраза кон нив. Исто така, кога се користи лажната информација за да се создаде чувство на несигурност за изборна цел, манипулацијата со информациите се покажува како многу ефикасна алатка.

Пример: Демонстрациите против присуството на мигранти се размножија во пресрет на парламентарните избори од 21 јуни во Србија. Предходно, на 2-ри март 2020 година, околу 500 луѓе се имаа собрано во Суботица, град кој граничи со Унгарија на северниот дел на земјата, и ги осудија „злосторствата“ извршени од мигрантите на српска територија, иако според полициските податоци, извршените прекршоци од страна на бегалците претставуваат само 0,06% од кривичните дела регистрирани во земјата.

Одредени хроники и скандали, како што е „Кембриџ аналитика“ во САД (користење на податоци на милиони корисници кои потоа ќе бидат мета на лажни вести), не потсетуваат колку манипулираните информации имаат влијание врз нашиот живот, нашето секојдневие сè до претседателските избори.

Пример: Во март 2020 година во Босна и Херцеговина, 51-годишна жена која се вратила од патување во Италија и тестирана позитивна на коронавирусот, била жртва на вистински линч на социјалните мрежи по објавувањето на погрешни информации од страна на неколку медиуми. Тие рекле дека таа присуствувала на концерт и користела јавен превоз. Во некои коментари на Фејсбук се вели дека оваа жена заслужува да биде убиена затоа што била заразена и дека не требала да се врати во Босна и Херцеговина.

Поради тоа, со извртување, манипулирање и фалсификување на реалноста со цел да се предизвика омраза и обид да се убедат граѓаните со лажни аргументи или информации кои не постојат, лажните информации го доведуваат во прашање самиот поим за вистината и граѓанството во модерните општества. Бидејќи поголемиот дел од времето ги мобилизираат нашите емоции, нашите предрасуди и понекогаш ги потврдуваат нашите мислења, лажните вести (инфокс) лесно се шират и наоѓаат важно ехо на социјалните мрежи, зајакнувајќи ги нивните штетни ефекти врз квалитетот на достапните информации.

Како такво, информациите кои се суштински за нашиот живот и во срцето на сите наши одлуки и нашите односи кон другите, неопходно е да се зачуваат нивната сигурност и транспарентност и да се избегнат колку што е можно повеќе манипулациите на кои можат да бидат предмет. Покрај тоа што треба да се внимава на квалитетот на информациите, усвојувањето на критичен став во однос на содржините кои се прегледуваат или примаат, овозможува да се ограничи ризикот од манипулација или надворешно влијание и создавање поточно мислење.

СПРЕЧУВАЊЕ НА СТАПИЦИТЕ ОД ДЕЗИНФОРМАЦИЈАТА

За борба против дезинформацијата предвидени се повеќе решенија:

• Подобра контрола врз ширењето на информации на интернет со преземање одговорност од страна на платформите и на “гигантите на интернет“ (Фејсбук, Гугл, Твитер и сл.). Сите тие презеле мерки во оваа насока давајќи им на корисниците можност да пријавуваат лажни информации, бришејќи профили кои шират говор на омраза и лажни вести, или спроведувајќи ги и пренесувајќи ги кампањите за превенција. На пример, во јануари 2020 година, Фејсбук објави дека ќе ги отстрани и ќе ги забрани на својата платформа видеата од типот “дипфејк“.

Треба да се напомене дека допуштањето на овие компании (ГАФА) да ја регулираат содржината на овие платформи може да биде проблематично во однос на слободата на изразување и цензура, во контекст кога се поставува прашањето за хегемонија на овие “Гиганти на интернет“. Како такво, во некои земји постојат независни тела одговорни да го контролираат дејството на традиционалните медиуми, но исто така да обезбедат контрола врз информациите и заштита на корисниците на овие мрежни платформи.

• Многу држави, исто така, стануваат свесни за итноста и за нивната улога во контрола и сигурност на информациите кои кружат во нивната држава, минувајќи, најчесто, преку законодавниот систем. Сепак, треба да се внимава преземените мерки за ограничување на дезинформацијата и зајакнување на средствата за контрола, парадоксно да не ја ограничуваат слободата на изразување на медиумите и граѓаните, спречувајќи ја работата на новинарите.
• Исто така, можеме да го подготвиме населението да, сè почесто, се соочи со лажни информации, манипулации со слики, или сè поголемо и брзо ширење на теориите на заговор. Така што, активностите како што се критичко образование за медиуми и информации ќе го охрабри населението да се заштити од овие манипулации, преку обезбедување знаење и развој на интелектуална автономија и критичко размислување.
• За крај, свеста се зголемува и од страната на традиционалните медиуми. Како такво, неодамна се појави во одредени земји, но исто така и на пошироко меѓународно ниво, нов метод на новинарска обработка, со цел да се ограничат ризиците од дезинформација: Проверка на факти (fact-checking).

ПРОВЕРКА НА ФАКТИ

Потекло и Дефиниција

Соочени со множењето на лажни информации, излажирани слики и видеа, особено на интернет, новинарските методи за соочување и проверка на информации станаа толку неопходни што многу медиуми неодамна развија специјализирани услуги за проверка на факти.

Честопати наречена проверка на факти (fact-checking), овој нов начин на новинарска обработка првично се состоела од систематска проверка на тврдењата на политичарите или на елементите од јавна расправа (бројки, законодавни содржини, итн.). Но, со ширењето на лажните вести (инфокс) и опасностите од дезинформација, денес проверката на факти се состои во брзото проверување на вистинитоста на еден факт, слика или гласина и пошироко од сите видови на пренесени информации на интернет.

Границите на проверка на факти

Сепак, иако проверката на факти е корисна алатка за проверка на информациите, таа не треба да се претвори во непроменлив диктат на вистината. Всушсност, некои прашања не можат да се решат со едноставна проверка на факти, како што се, на пример, политичките прашања, мислењата или моралните прашања. Како што сугерира името, станува збор да се остане “фактичен“ и да се проверат конкретните факти.

Покрај тоа, елементите за проверка на информациите понекогаш може да недостасуваат или да бидат зависни од други организации. На пример, пресметувањето на бројот на присутни лица на демонстрации ќе го присили медиумскиот проверувач на факти самиот да верува во бројки што ги соопштуваат властите или организаторите на демонстрацијата, што секако ќе доведе до големи диспаритети.

И овде, се препорачува претпазливост одржување критичка мисла знаејќи кога да се верува во медиумскиот проверувач на факти и кога едно прашање заслужува да биде третирано со ретроспектива.

СЛОБОДА НА ИЗРАЗУВАЊЕ И СЛОБОДА НА ПЕЧАТ

• Слободата на изразување е одредено право, право на слободно изразување на она што некој го мисли.

Ако слободата на изразување треба да му овозможи на секој(а) да биде слободен да размислува и да го искаже своето мислење, таа исто така има свои граници: мора да се биде внимателен да не се клевети, навредува, да не се повикува на омраза кон одредена група заради својата религија, боја на кожа или сексуална определба, ниту на охрабрување на тероризам или воени злосторства.

• Слободата на печатот, што го рефлектира правото на слобода на изразување, гарантира дека граѓаните ги имаат сите информации што им се потребни за слободно да формираат мислење.

Улогата на весниците е да ги просветли читателите и да стимулира дебати за идеи кај граѓаните. За тоа, новинарите почитуваат одредени правила. Тие можат да зборуваат за која било тема, но внимавајќи да ги проверат информациите со цел да обезбедат квалитет.

Во некои земји, слободата на печатот може да биде поткопана, а новинарите може да бидат спречени да покриваат одредени настани или да ја критикуваат моќта. Секоја година, НВО “Репортери без граници“ објавува рангирање на слободата на печатот низ целиот свет.

ЕТИКА НА НОВИНАРСТВОТО

● Новинарството е област што се состои во истражување на информации, проверка на истите во нивниот контекст, класифицирање на истите, да им се даде форма, нивно коментирање и објавување на квалитетни информации; така што не може да се помеша со она што се нарекува комуникација

● Вршење на професијата: Поим за итност при ширење на информации или ексклузивност не треба да ја надмине сериозноста на истрагата и проверката на изворите. За да работи во добри услови, новинарот мора да може слободно да ги извршува сите активности од својата професија (истрага, истраги, фотографирање и тонско снимање и сл.), да има пристап до сите извори на информации во врска со фактите кои го режираат јавниот живот дури и заштита на тајноста на нејзините загарантирани извори.

• Минхенската декларација за правата и должностите на новинарите, изготвена во 1971 година од сите синдикати на новинари на европско ниво, дава насоки за етичката практика на новинарството. Според оваа изјава, новинар достоен за името:
• го почитува достоинството на лицата и презумпцијата на невиност;
• смета дека критичкото размислување, вистинитоста, точноста, интегритетот, правичноста, непристрасноста се столбовите на новинарското дејствување;
• смета дека обвинението без доказ, намерата да наштети, промената на документи, искривувањето на фактите, злоупотребата на слики, лага, манипулација, цензура и самоцензура, непроверување на фактите и сл. се најсериозни професионални злоупотреби;
• применува најголема внимателност пред ширење на информации од каде и да потекнуваат;
• има право на корекција, кое исто така е и должност, на информациите што ги објавува и гарантира дека сите објавени информации што излегуваат како неточни, брзо се корегираат;
• ја брани слободата на изразување, на мислење, на информации, коментар и критика;
• забранува какви било неправедни и несакани средства за добивање информации;
• не прифаќа пари од јавна служба, установа или приватна компанија со кои би биле искористени неговите квалитети на новинар, неговите влијанија и врски.

ДЕФИНИЦИИ

1/ Медиумот е пред сẻ материјал за поддршка кој овозможува масовно ширење на информации како што се пишаниот печат, радиото, интернетот или телевизијата.

Зголемување и разновидност на понудата на информации

По Втората светска војна, сме сведоци на поголема засиленост на информациите и зголемување на бројот на медиумите: домовите се опремуваат со телевизори, радио каналите се множат и се појавуваат бројни списанија. Тогаш почнуваме да зборуваме за „масовни“ медиуми. Оттогаш, достапните информации стануваат поважни и разновидни отколку што биле порано, а тој феномен се нагласува и до ден денес со дигиталната доба којасуштински ги смени начините за добивање информации.

Промена на односот кон информациите

Како понудата на информации се зголемува и станува сẻ поразновидна, така нашиот однос кон информациите се менува, особено со појавувањето на Интернет во раните 90-ти години. Како вистинска против демократска власт медиумите стануваат суштински за животот на граѓаните. За време на изборите, на пример, но и во текот на целата година, медиумите се главен извор на информации на предлозите, дебатите и политичките програми на претставниците и политичките лидери.

Покрај тоа, ваквата еволуција на медиумската понуда и особено развојот на Интернетот овозможил поголемо ширење на идеи и мислења кои тогаш биле маргинални – или помалку објавувани во јавното мислење – како теории на заговор или екстремистичките идеологии, овозможувајќи нивно полесно ширење во пошироката јавност.

Но, медиумите исто така се однесуваат како помалку видлива структурна и професионална димензија, т.е. тие претставуваат економски организиран систем (на финансирање, надомест на новинари) како и социјално (што подразбира да се дознае во што се состои професијата на новинар, неговите практики, неговата употреба и образование во новинарството).

2/ Информациите, во контекст на критичкото образование на медиумите, се раскажувачки факт, што доаѓа од идентификувани, проверени и вкрстени контроли. На ова може да се додаде перспектива која што го објаснува или толкува фактот за кој станува збор во социјалната, културната и политичката димензија. Покрај тоа, информациите мора да исполнуваат три критериуми:

1. Да биде од важност за јавноста: Да се ​​смета за информација, во медиумска и социјална смисла на зборот, еден факт мора да има јавен интерес. На пример, ако станува збор за присуство на кој било граѓанин на фудбалски натпревар, тоа не претставува информација што веројатно ќе биде од значење за сите други граѓани.
2. Да се настапува со факт: информацијата мора да се однесува на факт, односно да се настапува со факт. Тоа значи, доколку продолжиме со нашиот пример, дека резултатот од натпреварот или повредата на еден играч на теренот претставува целосна информација, бидејќи станува збор за факти, дела и забележливи резултати. Напротив, гласините за трансферот на играчот во друг клуб или потенцијалните тензии што можат да постојат во рамките на тимот, сè уште не претставуваат информација.
3. Да се биде проверен или потврден: за да го потврдите неговиот статус на информации, фактот мора да биде проверен и потврден. Со други зборови, ние тука мора да бидеме внимателни кон поимот доказ што го потврдува фактот.

КАКО МЕДИУМИТЕ ЈА ПРЕНЕСУВААТ ИНФОРМАЦИЈАТА

Во пишаниот печат, можно е информацијата да се раскаже на три начина, односно да се користат различни новинарски жанрови:

1. Објаснета информација: Новинарот ги анализира фактите, ги дешифрира информациите и му дава на читателот информации на прашањата „како“ и „зошто“. Овој вид на пишување се користи за анализа, истрага, досие и новинарско интервју.
2. Коментирана информација: Станува збор за послободен вид на пишување во кое новинарот толкува и се обидува да ги дешифрира фактите играјќи со хумор, давајќи свое мислење или донесувајќи пресуда. Овој стил на пишување се користи за колумна, лист, едиторијал, карикатура или преглед.
3. Пренесена информација: Ова е многу наративен новинарски стил на известување во кој новинарот детално ги изложува и ги раскажува фактите. Токму овој метод на пишување се користи за куса вест, депеша, општа вест, извештај, репортажа или сторија.

ПАТОТ ДО ИНФОРМАЦИЈАТА

Патот до информацијата подразбира минување низ повеќе фази:

1. Фактот

2. Алармот (новинарот е информиран од своите извори)

3. Проверка (неколку новинари се мобилизирани, тие ги испрашуваат организациите, луѓето или институциите кои се засегнати со одење на лице место).

4. Уредничкиот состанок може да биде организиран од страна на медиумот. Главниот и одговорен уредник ги свикува шефовите на сектори, се одлучува за распоредување на новинарите на терен и покривање на сите можни аспекти: карактеристиките, претпоставките, преседаните, репортажите, сторијата на денот …

5. При пишувањето, новинарот го пишува својот напис или коментар, а потоа уредниците ги препрочитуваат и корегираат, објаснувајќи ги фотографиите …

6. Кога информацијата е обработена, време е за нејзино објавување. Објавена е во форма на блиц, аларм или депеша, во зависност од важноста на информацијата.

Добро е да се знае: да се има ,,scoop,, (ексклузивитет) тоа значи да се биде прв во објавувањето на информацијата. Другите медиуми ќе можат да ја преземат прецизирајќи од каде потекнува