ПОИМОТ ‘ЛАЖНА ВЕСТ’ (ИНФОКС) : ЦЕНТРАЛЕН ЕЛЕМЕНТ НА МИП

Дефиниција : Кога зборуваме за лажна вест (инфокс), за лажни информации или за “Фејк њуз“, тоа значи фабрикувани, излажирани или извртени информации, со намера ширени од поединци, активисти или политичари, со цел манипулирање со граѓаните и привлекување на истите кон нивните идеи.

Ширењето на овие лажни информации може да има штетни последици врз општеството: на пример, кога станува збор за таргетирање или обвинување на малцинство или заедница со цел да се предизвика страв и да се поттикне омраза кон нив. Исто така, кога се користи лажната информација за да се создаде чувство на несигурност за изборна цел, манипулацијата со информациите се покажува како многу ефикасна алатка.

Пример: Демонстрациите против присуството на мигранти се размножија во пресрет на парламентарните избори од 21 јуни во Србија. Предходно, на 2-ри март 2020 година, околу 500 луѓе се имаа собрано во Суботица, град кој граничи со Унгарија на северниот дел на земјата, и ги осудија „злосторствата“ извршени од мигрантите на српска територија, иако според полициските податоци, извршените прекршоци од страна на бегалците претставуваат само 0,06% од кривичните дела регистрирани во земјата.

Одредени хроники и скандали, како што е „Кембриџ аналитика“ во САД (користење на податоци на милиони корисници кои потоа ќе бидат мета на лажни вести), не потсетуваат колку манипулираните информации имаат влијание врз нашиот живот, нашето секојдневие сè до претседателските избори.

Пример: Во март 2020 година во Босна и Херцеговина, 51-годишна жена која се вратила од патување во Италија и тестирана позитивна на коронавирусот, била жртва на вистински линч на социјалните мрежи по објавувањето на погрешни информации од страна на неколку медиуми. Тие рекле дека таа присуствувала на концерт и користела јавен превоз. Во некои коментари на Фејсбук се вели дека оваа жена заслужува да биде убиена затоа што била заразена и дека не требала да се врати во Босна и Херцеговина.

Поради тоа, со извртување, манипулирање и фалсификување на реалноста со цел да се предизвика омраза и обид да се убедат граѓаните со лажни аргументи или информации кои не постојат, лажните информации го доведуваат во прашање самиот поим за вистината и граѓанството во модерните општества. Бидејќи поголемиот дел од времето ги мобилизираат нашите емоции, нашите предрасуди и понекогаш ги потврдуваат нашите мислења, лажните вести (инфокс) лесно се шират и наоѓаат важно ехо на социјалните мрежи, зајакнувајќи ги нивните штетни ефекти врз квалитетот на достапните информации.

Како такво, информациите кои се суштински за нашиот живот и во срцето на сите наши одлуки и нашите односи кон другите, неопходно е да се зачуваат нивната сигурност и транспарентност и да се избегнат колку што е можно повеќе манипулациите на кои можат да бидат предмет. Покрај тоа што треба да се внимава на квалитетот на информациите, усвојувањето на критичен став во однос на содржините кои се прегледуваат или примаат, овозможува да се ограничи ризикот од манипулација или надворешно влијание и создавање поточно мислење.

СПРЕЧУВАЊЕ НА СТАПИЦИТЕ ОД ДЕЗИНФОРМАЦИЈАТА

За борба против дезинформацијата предвидени се повеќе решенија:

• Подобра контрола врз ширењето на информации на интернет со преземање одговорност од страна на платформите и на “гигантите на интернет“ (Фејсбук, Гугл, Твитер и сл.). Сите тие презеле мерки во оваа насока давајќи им на корисниците можност да пријавуваат лажни информации, бришејќи профили кои шират говор на омраза и лажни вести, или спроведувајќи ги и пренесувајќи ги кампањите за превенција. На пример, во јануари 2020 година, Фејсбук објави дека ќе ги отстрани и ќе ги забрани на својата платформа видеата од типот “дипфејк“.

Треба да се напомене дека допуштањето на овие компании (ГАФА) да ја регулираат содржината на овие платформи може да биде проблематично во однос на слободата на изразување и цензура, во контекст кога се поставува прашањето за хегемонија на овие “Гиганти на интернет“. Како такво, во некои земји постојат независни тела одговорни да го контролираат дејството на традиционалните медиуми, но исто така да обезбедат контрола врз информациите и заштита на корисниците на овие мрежни платформи.

• Многу држави, исто така, стануваат свесни за итноста и за нивната улога во контрола и сигурност на информациите кои кружат во нивната држава, минувајќи, најчесто, преку законодавниот систем. Сепак, треба да се внимава преземените мерки за ограничување на дезинформацијата и зајакнување на средствата за контрола, парадоксно да не ја ограничуваат слободата на изразување на медиумите и граѓаните, спречувајќи ја работата на новинарите.
• Исто така, можеме да го подготвиме населението да, сè почесто, се соочи со лажни информации, манипулации со слики, или сè поголемо и брзо ширење на теориите на заговор. Така што, активностите како што се критичко образование за медиуми и информации ќе го охрабри населението да се заштити од овие манипулации, преку обезбедување знаење и развој на интелектуална автономија и критичко размислување.
• За крај, свеста се зголемува и од страната на традиционалните медиуми. Како такво, неодамна се појави во одредени земји, но исто така и на пошироко меѓународно ниво, нов метод на новинарска обработка, со цел да се ограничат ризиците од дезинформација: Проверка на факти (fact-checking).

ПРОВЕРКА НА ФАКТИ

Потекло и Дефиниција

Соочени со множењето на лажни информации, излажирани слики и видеа, особено на интернет, новинарските методи за соочување и проверка на информации станаа толку неопходни што многу медиуми неодамна развија специјализирани услуги за проверка на факти.

Честопати наречена проверка на факти (fact-checking), овој нов начин на новинарска обработка првично се состоела од систематска проверка на тврдењата на политичарите или на елементите од јавна расправа (бројки, законодавни содржини, итн.). Но, со ширењето на лажните вести (инфокс) и опасностите од дезинформација, денес проверката на факти се состои во брзото проверување на вистинитоста на еден факт, слика или гласина и пошироко од сите видови на пренесени информации на интернет.

Границите на проверка на факти

Сепак, иако проверката на факти е корисна алатка за проверка на информациите, таа не треба да се претвори во непроменлив диктат на вистината. Всушсност, некои прашања не можат да се решат со едноставна проверка на факти, како што се, на пример, политичките прашања, мислењата или моралните прашања. Како што сугерира името, станува збор да се остане “фактичен“ и да се проверат конкретните факти.

Покрај тоа, елементите за проверка на информациите понекогаш може да недостасуваат или да бидат зависни од други организации. На пример, пресметувањето на бројот на присутни лица на демонстрации ќе го присили медиумскиот проверувач на факти самиот да верува во бројки што ги соопштуваат властите или организаторите на демонстрацијата, што секако ќе доведе до големи диспаритети.

И овде, се препорачува претпазливост одржување критичка мисла знаејќи кога да се верува во медиумскиот проверувач на факти и кога едно прашање заслужува да биде третирано со ретроспектива.