ДЕФИНИЦИЈА

Поимот официјална историја, кој ги става во игра самите темели на историографијата, е поврзан со концептот на манипулација со фактите, а со тоа и со “лажните вести“.

Официјалната историја, како “колективна меморија“ или “национална меморија“, е историскиот расказ според кој еден народ го гради своето минато. Оваа официјална историја плови помеѓу фактите, лагата и митот. Според Пјер Нора, два вектори придонесуваат за појава на официјална историја: програмите за училишно образование и политичките обреди (комеморации, споменици, места на сеќавање, …)². Ако официјалните истории ги обединуваат нациите, тие исто така помагаат во зајакнувањето на воинствените националистички движења.

На пример, официјалната историја на Израел тврдеше до осумдесеттите години на минатиот век дека создавањето на еврејската држава во 1948 година е резултат на херојска војна на Давид (еврејската заедница) против Голијат (арапските заедници). Оваа официјална верзија подоцна беше прегледана од страна на новите историчари, кои истакнаа дека историската реалност е многу поинаква и дека војната во 1948 година особено резултирала во протерување на арапското население од територијата.

Друга форма на толкување на историјата се однесува на лажните вести: негационизам. Ова идеолошко движење смета дека историјата на Холокаустот или на ерменскиот геноцид е само резултат на заблудена докса која погрешно известува за настани кои, наводно, никогаш не се случиле. Со оспорувањето на самото постоење на гасните комори, негирачите се во судир со мнозинството историчари. Ова е и причината зошто негативизмот не го користи научниот метод и дека можеме повеќе да го поврземе со теоријата на заговор.

До скоро, негиционизмот повторно беше на насловите страници, додека преживеаните од Холокаустот го повикаа Марк Закерберг, извршниот директор на Фејсбук, да ги отстрани ревизионистичките содржини што се споделуваа на социјалната мрежа.

ИЛУСТРАЦИЈА: ХЕГЕМОНИСТИЧКАТА РЕТОРИКА НА ЗАПАДОТ ЗА БАЛКАНОТ

Историчарката Марија Тодорова го анализирала откритието на Балканот од страна на Зададот и развојот на “балканизмот“, како и хегемонистичката реторика на Зададот за источното алтер его^[1]. Истражувачот покажува дека западните држави развиле “историски мит“, споредлив со лажна вест или со говор на омраза, кој се вкоренил во медиумите и во главите на западната цивилизација. Според оваа реторика иницирана од европските патници од крајот на 18 век, Балканот е сосема “различен“, во смисла на егзотичен, или на друг начин “нецивилизиран“ и „варварски“. Според оваа визија, населението на Балканот би се карактеризирало со „суровост, бруталност, нестабилност, непредвидливост“^[2].

После балканските војни и Првата светска војна, токму овој стереотип довел до измислување на неологизмот “балканизација“. Потоа, за време на 90-тите години, војната во Југославија го вратил во живот и сила. Оваа војна, всушност, забележа на Запад развивање на нов бран на карикатури или лажни вести за Балканот, кои тврдеа, на пример, дека Србите “играат фудбал со отсечени глави“, според зборовите на германскиот министер за одбрана, преземени од страна на медиумите (Ле Монд дипломатик /Le Monde diplomatique, април 2019 година); Србите, исто така, се вели дека ги кремирале своите жртви во “печки, од типот на тие користени во Аушвиц“ (Дејли Мирор/ The Daily Mirror, 7 јули)

Една по една, секоја од овие лажни информации ќе бидат деконструирани – но дури по завршувањето на конфликтот – особено со истрагата на американскиот новинар Даниел Перл (Вол Стрит Журнал/ The Wall Street Journal, 31 декември 1999 година).

1. Milica Bakic-Hayden and Robert M. Hayden, « Orientalist Variations on the Theme ‘Balkans’: Symbolic Geography in Recent Yugoslav Cultural Politics », Slavic Review 51 (Spring 1992), p. 1-15. ↑

2. Maria Todorova, op. cit., p. 119. ↑

ДЕФИНИЦИЈА

Денес, науката и нејзиниот метод на логичен доказ се оспорени во контекст на ширење лажни вести на интернет. Овие лажни вести напаѓаат и создаваат забуна околу главните научни консензуси, во областите како што се животната средина, здравјето и исхраната.

Интернетот денес стана елдорадо на производители на лажни вести, кои ја искористуваат брзината на мрежата за да понудат содржини кои што немаат никаква научна основа. Тие се движат од индустриско лоби, до теоретичари на заговор, до измамници кои ветуваат дека продаваат “чудесни терапевтски решенија“. Толку многу манипулатори на информации кои ги инструментализираат стравовите и недостатокот на научна култура кај населението. И оваа демагогија е толку повеќе штетна што лажните вести честопати се преземани – намерно или не – од политичките лидери и медиумите. На тој начин влегуваме во ера на пост-вистина, каде станува многу тешко да се разликува точното од неточното, мислењето на факти, научната информација од неговата манипулација.

ИЛУСТРАЦИЈА : ДАЛИ 5Г ГИ УНИШТИ ДРВЈАТА ВО СРБИЈА?

Според оваа фотографија направена во градот Алексинац во Србија и објавена во Фејсбук групата Udruženi građani Srbije (Здружени граѓани во Србија) : “дрвјата биле исечени заради 5Г“. Оваа фотографија се појави и во други групи во Србија, како што е групата на Фејсбук „ STOP 5G mreži u Srbiji “ (СТОП на 5Г мрежата во Србија).

Сепак, оваа „вест“ е лажна. Според веб-страницата Raskrikavanje.rs што ја открила лажната вест, овие дрвја не биле уништени поради 5Г. Оваа фотографија е всушност направена за време на реновирање на една улица во склоп на градежни активности на општината на градот Алексинац во Србија. Во моментов, не постои студија која докажува дека 5Г е штетно за нашето здравје и за планетата.

5Г е исто така извор на теорија на заговор што ја поврзува оваа технологија со пандемијата на Ковид-19. Овој масовен глобален заговор тврди дека постои врска помеѓу распоредувањето на 5Г технологијата и појавата на вирусот. Ако некои објави на Фејсбук само ја поврзуваат врската помеѓу 5Г и болеста, други сметаат дека технологијата користи за „активирање на вирусот произведен во лабораторија во Вухан“, или гледаат во оваа пандемија „изговор за развој на смртоносна вакцина која ќе се активира со 5Г зрачење“. Сите овие приказни се еволутивни. Тие започнуваат од слична измислица, но варираат во текот на нивното споделување ширум светот.

Истражувачите од Универзитетот за технологија на Квинсленд во Австралија ја одврзаа низата за ширењето на оваа теорија, од јануари до 12 април 2020 година. По анализа, истражувачите беа во можност да го покажат развојот на гласината од нејзиното потекло во веќе-постоечките, заговорни групи со ограничен обем, до нејзиното засилување преку познати личности, спортски sвезди и медиуми, до поголемо ширење во поразновидни заедници.

Светската здравствена организација, преку својот диспозитив за проверка на факти, создаден за борба против лажни вести околу Ковид-19, го предупредува јавното мислење против гласината. Тој го негира и деконструира заговорот, објаснувајќи: “вирусите не кружат преку радио бранови или преку мобилни мрежи. КОВИД-19 се шири во многу земји кои немаат 5Г мобилна мрежа. КОВИД-19 се шири преку респираторни капки кои се пренесуваат кога едно заразено лице кашла, кива или зборува. Исто така, можеме да се заразиме со допир на контаминирана површина, а потоа со допирање на очите, устата или носот “(извор: Coronavirus disease advice for the public: Mythbusters).

ДЕФИНИЦИЈА

Он-лајн говорите на омраза го стигматизираат потеклото, бојата на кожа, полот, сексуалната ориентација, верската припадност или визијата на светот на едно малцинство, со цел да се кристализира непријателството и дискриминација околу него. Интернетот придонесува за масовно пропагирање на ваквите говори на омраза со што им овозможува на луѓето да се опуштат поради отсуството на директно соочување; така, преку интернетoт, содржините со омраза добиваат поголемо внимание и се шират повеќе.

Специјалниот известувач за малцинските прашања на Обединетите нации посочува во соопштението за печатот од 27 февруари 2020 година дека во изминатата деценија, сектаризмот и говорите на омраза пренесени на дигиталните платформи придонеле за подем на насилните екстремистички групи и зголемување на злосторствата врз верските и етничките малцинства, вклучувајќи ги и мигрантите. Експертот анализира, исто така, дека колку повеќе се шират говорите на омраза на социјалните мрежи, толку повеќе стануваат дел од мејнстримот и создаваат поповолна средина за насилствата врз малцинствата.

ИЛУСТРАЦИЈА: ЛАЖНАТА ВЕСТ ЗА МИГРАНТИТЕ ВО БОСНА И ХЕРЦЕГОВИНА

“Мигрантите, наводно, нападнале малолетник во близина на станицата во Сараево“. Оваа гласина беше преземена од скоро сите медиуми во Босна и Херцеговина во 2019 година.

Сепак, истрагата на сараевската полиција покажа дека гласината е манипулација со информации што има за цел поттикнување на омраза меѓу заедниците во земјата.

Овој лажен говор на омраза прв пат се појави кога една од најпосетуваните веб-страници во земјата, Klix.ba, ја објави веста за наводниот напад на 17-годишен млад човек во Сараево од страна на мигранти, како коментар на фотографијата на која се гледа претепана личност во мрачен премин. Сепак, по истрагата, полицијата не само што утврдила дека нападот не го извршиле “мигранти“, туку дека не се случило ни на местото кое веб-страницата првично го навела, во близина на железничката станица.

Оваа стигматизација на мигрантите преку лажни вести е честа појава на Балканот и може да се најде во весниците, како и на социјалните мрежи.

ДЕФИНИЈА

Проверката на фактите (fact-checking) е техника која се состои од проверка во реално време на веродостојноста на фактите и точноста на бројките претставени во медиумите од страна на политичарите и експертите. Проверката на фактите, исто така, овозможува да се процени нивото на објективност на медиумите во нивната обработка на информациите.

Проверката на фактите стана присутна алатка последниве години, појавувајќи се како средство за борба против ширењето на лажни вести. Проверката на фактите е од суштинско значење во однос на понагласениот развој на дигиталните технологии и социјалните мрежи. Поради тоа, во услови на прилив на публикации објавени од страна на корисниците (350.000 твитови се објавуваат секоја минута на Твитер), проверката на фактите овозможува да се разликува точното од неточното.

Денес, практиката на проверката на фактите се демократизираше благодарение на софтвери кои им помагаат на поединците да ги проверуваат фактите. Таа дури стана автоматизирана во 2013 година со појавата на роботи креирани да фунционираат без човечка интервенција. И, поради тоа што поголемиот дел од лажните вести, “фарми на тролови“ и измами, се шират на социјалните мрежи, дигиталните гиганти како Фејсбук, исто така, ја спроведуваат проверката на факти од 2016 година.

Една од првите платформи за проверка на фактите на глобално ниво е НВО Science Feedback, која што е член на International Fact-checking Network (Меѓународната мрежа за проверка на факти), но исто така и на програмата “Vaccine Safety Net” (“Безбедносна мрежа за вакцини“) на Светската здравствена организација. Стремежот на платформата е да им даде на научниците водечка улога во борба против дезинформацијата. Мисијата на организацијата е заложба за истакнување на еден интернет каде што корисниците имаат лесен пристап до сигурни научни информации, особено во областа на здравството и климатските промени, два итни општествени предизвика кои лачат неприкинат проток на лажни вести. За да се постигне ова, НВО води заедница од 400 научници кои применуваат ригорозен метод за проверување на најпопуларните статии. Денес, двете веб-страници за публикации Science Feedback (Climate feedback & Health Feedback) имаат вкупно 1,8 милиони прегледи на страниците во текот на периодот 2018-2020 година.

ИЛУСТРАЦИЈА : ПРОВЕРКАТА НА ФАКТИТЕ НА БАЛКАНОТ

Еден извештај на Советот на Европа за медиумското опкружување на Балканот истакнува дека Регионот масовно се соочува “со лажни вести, говори на омраза и стапици со клик, што резултираат со остар пад на довербата на населението кон медиумите“.

Центарот за демократска транзиција (ЦДТ) ја потврдува важноста на лажните вести: по анализирањето на повеќе од 500 статии од 200 регионални медиуми, организацијата заклучува дека скоро сите онлајн медиуми објавиле барем една лажна вест во последните 6 месеци.

Регионот има 4 главни организации за проверка на факти, во Босна и Херцеговина, Црна Гора, Северна Македонија и Србија:

1. Raskrinkavanje.ba

2. Raskrinkavanje.me

3. Metamorphosis Foundation

4. Istinomer

Овие 4 организации ги засилија своите истраги и нивната соработка, во рамките на бранот на лажни вести што порасна за време на пандемијата Ковид-19. Сите тие заедно сега се дел од програмата за проверката на факти и борбата против дезинформацијата на Фејсбук. Како дел од оваа програма – со 70 сертифицирани организации за проверка на факти низ целиот свет – написите идентификувани како лажни се преместени на дното од листата на новости од страна на Фејсбук. Оваа техника ги намалува идните појави на лажни вести просечно за повеќе од 80%.